29."Lişma" və "Lo-lişma" arasındakı fərq

(Məqalə 29, 1986)

Tövrat və ehkamları yerinə yetirən insanları dörd növə bölmək olar:

Birinci növ. Bəzən insan Şabatı ona iş yerindəki sahibi məcbur etdiyi üçün qoruyur. Məsələn, əgər bu sahibin bir işçisi var və o, Şabatı qorumur, sahib ona deyir ki, əgər bu pozuntuları dayandırmasa, onu işdən çıxaracaq. Onda bu işçi deməli olur ki, Şabata riayət edəcək – yoxsa işindən olacaq. Əgər həmin yerdə başqa bir iş yeri yoxdursa, o zaman o, sadəcə olaraq məcbur qalıb söz verir ki, Şabat ehkamlarını yerinə yetirəcək. Belə çıxır ki, o, Şabatı iş yerindəki sahibin tələbi ilə qoruyur.

O zaman sual yaranır: bu insan kimin Şabatını qoruyur? Yaradanın qorumağı əmr etdiyi Şabatı , yoxsa sadəcə iş yerindəki sahibin, qazancdan məhrumetmə hədəsi altında ona verdiyi əmri? Amma, istənilən halda, belə bir insan “Şabata riayət edən” adlanır.

Eyni şey digər ehkamlarla da baş verir. Məsələn, ata ilə oğulun münasibətində. Ata bilir ki, əgər oğluna desə: “Əgər ehkamları yerinə yetirməsən, səni dəstəkləməyəcəyəm”, o zaman oğlunu bu şəkildə ehkamları qorumağa məcbur edə bilər. Çünki əgər ata ona dəstək olmasa, oğulun heç bir qazancı olmayacaq. Və əlbəttə ki, Tövrat qanununa görə, ata öhdəlik daşıyır ki, oğlunun ehkamları yerinə yetirməsinə səbəb olsun.

Burada da sual meydana çıxır: bu oğul kimin Tövratını oxuyur və kimin ehkamlarını yerinə yetirir? Yaradanın – bizə onları yerinə yetirmək üçün verdiyi ehkamlarını, yoxsa atasının əmrini? Amma, istənilən halda, o, Tövrat və ehkamları yerinə yetirən şəxs sayılır.

Burada Ramba­mın dediyi də yada düşür:
“Əgər bir insan başqasını ilk dəfə danlayıbsa, sonra ona qarşı inciklik saxlamasın. Bu, insanla yaxını arasındakı ehkamlar üçündür. Amma insanla Yaradan arasındakı ehkamlar məsələsində – əgər bir insan onları yerinə yetirmirsə, o zaman hamı onu utandırmalı, günahlarını aşkara çıxarmalı, onu açıq şəkildə rüsvay etməli, ayıblamalı və lənətləməlidir – ta ki o, ehkamları yerinə yetirməyə başlayana qədər.”

Və burada da eyni sual ortaya çıxır: belə bir insan kimin ehkamlarını yerinə yetirir? Yaradanın ehkamlarını, yoxsa onu ayıblayan, utandıran insanların əmrini? Amma yenə də, belə bir adam “Tövrat və ehkamları yerinə yetirən” biri sayılır.

Deməli, əgər biz insanın əməlini müşahidə ediriksə, görürük ki, onun üzərinə əlavə ediləsi heç nə yoxdur. Sual isə yalnız niyyətdədir — yəni onu Tövrat və ehkamları yerinə yetirməyə vadar edən səbəb nədir? Beləcə, biz ehkamların yerinə yetirilməsinin birinci növünü izah etmiş olduq.

İkinci növ — bunlar ortodoksal dini mühitdə doğulmuş və tərbiyəsi nəticəsində ehkamları yerinə yetirən insanlardır. Və ya elələri ki, başqa bir mühitdə doğulsalar da, sonradan dini mühitə daxil olub onun təsiri altına düşüblər. Belə bir insanın ehkamları yerinə yetirməsinin səbəbi — onun ətrafının ona ötürdüyü inanclardır. Bu inanclar ondan ibarətdir ki, ehkamların yerinə yetirilməsi nəticəsində onun həyatı — həm bu dünyada, həm də o biri dünyada — daha yaxşı olacaq.

O, görür ki, ehkamları dəqiqliklə yerinə yetirən insanlara hörmət göstərilir, onlara dəyər verilir. O, görür ki, ruh yüksəkliyi ilə dua edənlərə, Tövrat öyrənməyə daha çox vaxt ayıranlara nə qədər ehtiram göstərilir. Və belə insanlara verilən bu hörmət, ona da təkan verir — ona enerji verir ki, o da daha böyük ilhamla dua etməyə başlasın, hər bir ehkamı və yaxşı əməlləri daha dəqiqliklə yerinə yetirsin, Tövrat öyrənməyə daha çox vaxt ayırsın.

Və bu, Tövrat və ehkamları yerinə yetirənlərin ikinci növüdür. Belə bir insan ehkamları yerinə yetirmək üçün öz seçimində qətiyyətlidir, çünki başa düşür ki, əgər Yaradanın əmr etdiyi şeyləri yerinə yetirsə, O, ona mükafat verəcək. Bundan əlavə, ehkamlara riayət etməsinin başqa bir səbəbi də var — o, görür ki, ehkamları daha ciddi yerinə yetirən insanlara hörmət göstərilir. Bu cür insanlara — yəni ehkamları dəqiqliklə yerinə yetirənlərə — yalnız hörmət deyil, həm də bir sıra digər səbəblərlə təsir göstərilir ki, onlar bu işdə daha artıq çalışsınlar. Bunlar pul ola bilər və ya başqa şeylər — nə olursa-olsun. Əsas məsələ odur ki, belə bir insanın ehkamları yerinə yetirməsinin arxasında əlavə bir səbəb var.

Belə çıxır ki, ehkamları yerinə yetirməyin ikinci növü, birincidən daha yüksək sayılır. Çünki bu halda insan ehkamları Yaradanın əmr etdiyi üçün yerinə yetirir – çünki O’na inanır. Halbuki birinci növə aid olan insan Yaradanın mövcudluğuna inanmır; o sadəcə başa düşür ki, əgər ehkamları yerinə yetirməsə, cəza alacaq. Məsələn, sahibi onu işdən çıxaracaq və s. Buna görə də o, ehkamların yerinə yetirilməsini qəbul edir.

İkinci növdən olan insan isə, aldığı tərbiyə nəticəsində ehkamlara riayət edir və Yaradanın bu ehkamları bizə verməsinə inanır. O, mükafatı və cəzanı bilməsə də, inanmalıdır ki, Yaradan ona əməyinin əvəzini verəcək. Necə ki, müdriklər demişlər: “Sən Sahibə inanırsan ki, sənə zəhmətinin qarşılığını verəcək. Bil ki, salehlərin mükafatı gələcək dünyada onları gözləyir.”

Deməli, belə bir insan mükafata və cəzaya inam bəsləməlidir, halbuki birinci növdən olan insan üçün belə bir inam lazım deyil. Çünki onun üçün mükafat və cəza açıqdır: o, bilir ki, əgər sahibinə itaət etməzsə və ehkamları yerinə yetirməzsə, dərhal cəza alacaq – işdən çıxarılacaq, qazancını itirəcək.

Eyni şey Rambamın dediklərinə də aiddir: əgər insanı utandırırlar, danlayırlar, ona təzyiq göstərirlər ki, Tövratı və ehkamları qəbul etsin – bu adam da mükafat və cəzaya inanmamalıdır, çünki o, artıq təzyiqlərdən doğan əzabı hiss edir. O, ehkamları Yaradan üçün yox, onu buna məcbur edənlər üçün yerinə yetirir. Bu səbəbdən o, yalnız birinci növə aiddir.

İkinci növə aid olan insan isə ehkamları Yaradan üçün yerinə yetirir, lakin bununla yanaşı, başqa səbəbi də var – bu səbəb ona ehkamları yerinə yetirmək üçün güc verir. Və bu barədə müdriklər deyirlər: “Kim Yaradanın Adını başqa bir şeylə birləşdirirsə – o, dünyadan qoparılacaq, çünki Yaradanın Özündən başqa heç kim yoxdur.”

Nə üçün “Yaradanla yanaşı başqa bir səbəbi də qarışdırmaq” bu qədər ciddi cəzalandırılır?
Çünki əgər insanın ehkamları yerinə yetirməsinin arxasında başqa bir səbəb də varsa, bu artıq “Yaradanla başqa bir şeyi birləşdirmək” adlanır. Bu halda deyilir ki, belə bir insan “dünyadan çıxarılır”, çünki Tövrat və ehkamlar yalnız Yaradan naminə yerinə yetirilməlidir. Yəni, insan ehkamları yerinə yetirməlidir yalnız ona görə ki, Yaradan belə əmr edib – çünki o, Yaradanın xidmətçisidir. Əgər o, bununla yanaşı başqa səbəbləri də əsas tutur, bu artıq düzgün niyyət deyil.

Buradan nəticə çıxır ki, ikinci növ ehkam yerinə yetirmənin əsas nöqsanı ondadır ki, insan bunu Yaradan üçün yox, başqa bir səbəbdən edir. ehkamlar isə ona görə yerinə yetirilməlidir ki, Yaradan belə istəmişdir və insan Ona xidmət edir. Və əgər sonra insan gedib Yaradanla danışır və Ondan mükafat istəyirsə, o zaman ona deyirlər:
“Axı sən yalnız Yaradan üçün çalışmamısan – başqa qüvvələr, başqa səbəblər də vardı ki, onlar səni işləməyə vadar edirdi. Get, qoy onlar sənə mükafat versinlər. Axı sən onlar üçün də çalışmısan.”

Bu, elə bir şeydir ki, sanki “Dan” şirkətində işləyən bir avtobus sürücüsü gedib “Eged” şirkətindən maaş istəsin. Onlar da cavab versinlər: “Axı sən bizdə işləməmisən, biz sənə niyə maaş verək?” Eyni şəkildə də, əgər insan Yaradanın qarşısında dayanıb mükafat istəyirsə, ona deyirlər:
“Axı sən insanlar üçün çalışmısan – onların hörməti, pulu, təqdirləri üçün. Get, qoy onlar sənə mükafat versinlər.”
Və onlar da ona öz səviyyələrinə uyğun olaraq “ödəyirlər”: hörmət edirlər, tərifləyirlər və s.

Amma insan əgər Yaradanla yanaşı başqa səbəblər də daxil edirsə – bu, onun Yaradan uğrunda gördüyü işə zərər vurur. Çünki bu artıq saf niyyət sayılmır. Bu səbəbdən də belə bir insan yalnız ikinci növə aiddir – yəni ehkam yerinə yetirən, amma işi tam, təmiz və Yaradan qarşısında səmimi olmayan biri.

Üçüncü növ. Bu, yalnız Yaradan üçün çalışan insandır, məxluqlar üçün yox. Onun işi təvazökardır – elə ki, heç kim bilmir, o duaya nə qədər vaxt ayırır, nə qədər vaxtını təhsilə həsr edir. Buna görə də, o, ətrafındakı insanlardan heç nə gözləmir, onların hörmətini, rəğbətini, mükafatını almaq üçün işləmir. Onun bütün işi yalnız Yaradan üçündür. Bu o deməkdir ki, Tövrat və ehkamları yerinə yetirməyə onu vadar edən bütün səbəblər yalnız Yaradanın istəyini yerinə yetirmək arzusu ilə bağlıdır.

Amma yenə də bu insan mükafat naminə çalışır. Necə ki, Rambam yazır:
“Belə ki, ona bədbəxtliklər gəlməsin və bu dünyada mükafat alsın.”
Yəni Yaradan ona sağlamlıq, qazanc, övladlardan sevinc və s. versin, ya da ona ruhani dünya bəxş etsin – bu, onun ruhani işə güc tapmasına səbəb olan şeydir.Buna baxmayaraq, bu iş Yaradan üçün görülən iş adlanır, çünki ehkamların yerinə yetirilməsinin səbəbi yalnız Yaradanın özüdür – o, bu niyyəti başqa heç bir şeylə birləşdirmir.

Başqa sözlə, o, ehkamları yerinə yetirməyə vadar edən başqa heç bir səbəbə malik deyil – yalnız Yaradan üçün çalışmaq istəyir. Buna görə də o, artıq üçüncü növə aiddir. Çünki onun içində heç bir başqa qüvvəyə işləmək arzusu yoxdur, yalnız Yaradan üçün.
Lakin onun Yaradanın ehkamlarını yerinə yetirməsinin səbəbi hələ də cəza qorxusu və ya mükafat sevgisidir.

Baal HaSulam “Zoar kitabına Ön söz”də (bənd 191) belə yazır: “Elə insanlar var ki, onlar Yaradan qarşısında titrəyirlər, çünki oğullarının ölməsini istəmirlər, bədən ağrılarından və ya maddi sıxıntılardan qorxurlar. Bu səbəbdən belə bir insanın Yaradandan daimi qorxusu var.
Lakin o, bu qorxusunu hər şeyin başlanğıcı saymır – əsas səbəb onun şəxsi mənfəətidir. Qorxu isə yalnız bu şəxsi mənfəətin nəticəsidir.

O, bu dünyanın cəzasından qorxur. Amma bu eynilə o insana da aiddir ki, cəhənnəmdən qorxur.
Yəni bu iki qorxu növü – bu dünyada və ya gələcək ruhani dünyada cəzadan qorxmaq – bunların heç biri Yaradandan qorxmanın əsas mahiyyəti deyil.”Beləliklə, üçüncü növdən olan insan yalnız Yaradan üçün işləyir, lakin hələ də onun xidmətinin motivi öz mənfəətidir – bu, ya qorxudur, ya da mükafat arzusu. Amma heç olmasa o, bu xidməti yalnız Yaradanla bağlayır, insanlar və başqa səbəblərlə qarışdırmır. Bu da onu birinci və ikinci növdən üstün edir, lakin hələ də tam saf “lišma” deyil.

Və əgər bu səbəblər (cəza qorxusu və ya mükafat arzusu) Yaradandan qorxunun əsas səbəbləri sayılmırsa da, belə bir insanın işi yalnız üçüncü növə aiddir. Bu iş “Yaradan üçün” adlanır, çünki o, yalnız Yaradan üçün çalışır, başqa heç kim üçün yox. Yəni o, insanların hörmətini, diqqətini və s. qazanmaq üçün işləmir.

Belə bir insan Yaradan qarşısında tələblə çıxış edir:
“Mən yalnız Sənin üçün çalışdım, və heç kim bilmədi ki, mən ehkamları necə yerinə yetirirdim – çünki təvazökar idim. Buna görə də, sən mənim zəhmətimin qarşılığını haqqla ödəməlisən.”

Buna görə də müdriklər demişlər:
“Kim ki, sədəqəni o niyyətlə verir ki, övladları sağ qalsın – o, kamil salehdir.”
Və bu ona görədir ki, o, Yaradanın əmrini yerinə yetirir. Yaradan dedi: “Sədəqə verin” – o da verir. Beləliklə, vermək baxımından heç bir zərər yoxdur, çünki o, Yaradanın ehkamını yerinə yetirir və onu buna vadar edən başqa heç kim yoxdur.

Lakin o, Yaradandan mükafat istəyir – yəni O, insanın yerinə yetirdiyi əmrlərə görə Ondan qarşılıq alsın. Və O, insana yalnız Onun üçün etdiyi zəhmətin əvəzini ödəsin, çünki bu insan başqa heç kim üçün çalışmamışdır. Bu, ikinci növdəki insan kimi deyil, çünki ikinci növdə olan insan ətrafdakıları da öz əməlinə səbəb kimi qatır – yəni insanlar ona hörmət etsin deyə ehkamları dəqiq yerinə yetirir.

Ona görə də, daha əvvəl deyildiyi kimi:
“Kim ki, sədəqəni verir ki, övladları yaşasın, ya da ruhani dünyada davamı olsun – o, kamil salehlikdə dayanır.” Rashi bunu belə izah edir: “Elə o, kamil saleh sayılır. Deyilə bilməz ki, o, Yaradan üçün işləmir. O, Yaradanın sədəqə vermə əmrinə itaət edir, sadəcə niyyətində şəxsi mənfəət də var – məsələn, ruhani dünyaya layiq olmaq, ya da övladlarının yaşamasını istəmək və s.”

Beləliklə, üçüncü növə aid olan insan yalnız Yaradan üçün çalışır, heç kimə və heç nəyə öz əməlində səbəb kimi yer vermir, lakin öz mənfəətinə yönəlmiş bir niyyəti hələ də daşıyır. Buna baxmayaraq, onun əməlləri saf niyyətə yaxın sayılır və kamillik yolundadır.Buradan belə nəticə çıxır ki, baxmayaraq ki, bu insan ehkamları yerinə yetirdiyinə görə mükafat tələb edir, yenə də o, “saleh” adlanır. Belə bir insanın ruhanu aləmə olan arzusu, onun övladlarının yaşamasını arzulaması kimi, mükafat almaq istəyi sayılır.Zoar kitabında deyilir ki:
“Həm bu dünyada, həm də ruhani aləmdə əməyinə görə mükafat almaq istəyi – Yaradandan qorxunun əsas səbəbi deyil.”Çünki belə halda ehkamları yerinə yetirməyin səbəbi öz şəxsi mənfəətidir, Yaradanın özü yox. Lakin buna baxmayaraq, müdriklər belə bir insan haqqında deyirlər:
“O, kamil salehdir.”Rashi də belə deyir: “Əgər o, Yaradanın bizə əmr etdiyi sədəqə vermək əmrini yerinə yetirirsə, onda niyyəti şəxsi mənfəət olsa da – məsələn, ruhani aləmə layiq olmaq və ya övladlarının yaşaması – yenə də o, kamil saleh sayılır.”

Bu da, bizim artıq izah etdiyimiz kimi, ona görədir ki, belə bir insan Tövrat öyrənmək və ehkamları yerinə yetirmək haqqında Yaradanın əmrinə tabe olur və onu buna vadar edən heç bir başqa səbəb, insan, ya təsir qüvvəsi yoxdur. Və bu “Yaradan üçün” sayılır.Halbuki “Yaradan üçün olmayan” əməlləri biz artıq dünyəvi bir bənzətmə ilə izah etmişdik: məsələn, əgər biri Reuvenin yanında işləyirsə, amma maaşı almaq üçün Şimona müraciət edirsə – bu düzgün sayılmaz.

Beləliklə, əgər insan yalnız Yaradan üçün yox, başqa birisi üçün də çalışırsa, onun bu əməlləri “Yaradan üçün deyil” sayılır və bu cür niyyətlə yerinə yetirilən ehkamlar ikinci növ sayılır.

Mən eşitmişəm ki, bəzən müdriklərin “Kim ki, sədəqəni övladlarının yaşaması üçün verirsə, o, kamil salehdir” sözlərini belə izah edirlər: guya burada “kamil saleh” deyil, sadəcə “böyük mərhəmət” deyilib. Çünki ivrit dilində “kamil saleh” və “böyük mərhəmət” sözlərinin qısaltması eynidir. Yəni iddia edirlər ki, burada qısaltmanın yozulmasında səhv olub. Lakin bu iddia açıq-aydın düzgün deyil, çünki sitatın ikinci hissəsini – yəni onun niyyətini, sədəqə verməklə ruhani dünyada davamının olmasını – izah edə bilmir. Axı bu niyyət, onun övladlarının yaşamasını arzulaması kimi, şəxsi mənfəətə əsaslanan bir niyyətdir, yəni onun maddi davamı.

Deməli, ehkam yerinə yetirmənin üçüncü növü – bu, Yaradanın Musa vasitəsilə bizə verdiyi əmrləri yerinə yetirməkdir. Bu səbəbdən biz əməyimizin əvəzini Yaradandan istəyirik, çünki yalnız Onun üçün çalışmnur və yalnız O əmr etdiyi üçün bunu etmişik, əlavə heç bir səbəb olmadan. Bu cür iş “Yaradan üçün” adlanır, lakin bu yalnız üçüncü növ ehkam yerinə yetirmə sayılır.

Dördüncü növ. Bu növə aid olan insan ehkamları və Tövratı yerinə yetirir, lakin heç bir mükafat almaq niyyəti olmadan. Necə ki, Talmudda yazılıb: Saleh Şimon Soxo şəhərindən olan Antiqonusa demişdi ki, ağa üçün çalışan və qarşılıq gözləyən qullara bənzəməyin. Ağa üçün mükafat gözləmədən çalışan qullar kimi olun. Belələrinin Yaradandan qorxusu var.

Deməli, əsl “Yaradan üçün” iş – bu, mükafat gözləmədən görülən işdir. Necə ki, deyilir: onların Yaradandan qorxusu var. Deməli, əsl Yaradan qorxusu – bu, yalnız Yaradan üçün edilən əməllərdədir, yəni heç bir şəxsi həzz və ya mənfəət gözləmədən. Bütün niyyət yalnız Yaradanı məmnun etmək olmalıdır. Və bu, tam şəkildə “Yaradan üçün” adlanır – heç bir şəxsi zövq qatılmadan. Bu da dördüncü növdür.

Burada tanınmış bir sual meydana çıxır: Məgər Yaradanın nəyisə çatışmır? Ona nə üçün lazımdır ki, məxluqlar yalnız Onun üçün çalışsınlar və heç bir halda özləri üçün yox, elə ki, hər şey yalnız Onun naminə olsun, heç bir şəxsi həzz qarışmadan? Əgər onlar öz işlərindən bir az da olsa həzz almaq istəsələr, onda belə bir iş yuxarıdan əmr olaraq qəbul olunmur və Yaradan qarşısında dayanmağa layiq sayılmır. Bəs Yaradan üçün bunun nə fərqi var? Qoy insan öz əməyindən bir qədər zövq alsın.

Cavab məlumdur. Gizlənmənin olmaması üçün Yaradanla xüsusiyyətlər üzrə bənzərlik olmalıdır. Qanun belədir: budaq kökə bənzəməlidir. Yaradan isə yalnız verir. Buna görə də insan hər hansı birindən nəsə almalı olduqda, o, narahatlıq hiss edir. Beləliklə, almaq istəyimizin gizlənməsi və ixtisarı – hansılar ki, mükafat üçün işləməyi qeyri-mümkün edirlər – bütün bunlar bizim xeyrimiz üçündür.

Əks halda, heç bir seçim olmazdı və insan ehkamları yerinə yetirmək və Tövratla məşğul olmaq üçün heç vaxt “vermək naminə” niyyətə çata bilməzdi. Çünki əgər almaq istəyinə ixtisar və gizlənmə verilməsəydi, insan Tövrat və ehkamların verdiyi zövqdən imtina etməyə qadir olmazdı. Axı nə qədər həzz böyükdürsə, ondan imtina etmək də bir o qədər çətindir.

Buna görə də bizə yalnız maddi həzzlər verilib, yəni Zoarda “kiçik şam” adlanan, mənfi egoizmə düşmüş çox zəif bir nur. Bu da “ruhani arzuların parçalanması” zamanı baş verib. Və buna Adəmin günaha düşməsi zamanı bir neçə kiçik qığılcım da əlavə olunub. Bax, bütün məxluqlar da bu həzzlərin dalınca qaçır, onlara çatmağa çalışır. Və dünyadakı bütün müharibələr, qətllər, qarətlər – nə varsa – hamısı hər bir məxluqun həzz almağa olan güclü meylindən yaranır.

Lakin bu həzzləri bizə ona görə veriblər ki, onları dəf edək və yalnız Yaradan naminə qəbul edək. Bu zaman insan görür ki, özünə olan sevgidən çıxmaq və kiçik həzzlərdən imtina etmək nə qədər çətindir. Ona görə də əgər almaq istəyi ixtisar edilməsəydi və əgər bizə Tövratda və ehkamların yerinə yetirilməsində olan həqiqi həzzlər aşkar olsaydı, onda biz bu həzzlərdən imtina edə bilməzdik. Və heç bir halda Tövratı və ehkamları yalnız Yaradanı sevindirmək üçün yerinə yetirə bilməzdik.

Lakin insan buna getməyə qadir deyil, yəni o, ehkamları elə-belə, heç bir həzz hiss etmədən yerinə yetirə bilmir. Çünki bizim təbiətimiz elədir ki, biz anadangəlmə həzz almaq istəyilə doğulmuşuq. Əgər belədirsə, bəs necə olar ki, insan heç bir mükafat olmadan işləyə bilsin?

Lakin insana bir imkan verilib ki, bu vasitə ilə o, heç bir mükafat olmadan işləyə bilsin. Tutaq ki, biz almaq istəyimizin ixtisarına görə ehkamların yerinə yetirilməsində və Tövratla məşğul olmaqda heç bir dad hiss etmirik. Buna baxmayaraq, bir məsləhət var: bu da odur ki, insan Yaradanın ucalığını hiss etməklə işləsin, və Ona xidmət etməyi böyük bir şərəf saysın.

Və bu, artıq bizim təbiətimizdə var: sadə bir insan öz nəfsindən imtina edə bilər, əgər qarşısında öz dövrünün görkəmli bir şəxsiyyəti varsa. Və o, bütün dünya tərəfindən tanınan bu mühüm şəxs üçün işləməyə güc və enerji tapır. Və bu adamın böyüklüyünə uyğun olaraq, sadə insan ona xidmət etdiyini dərk etməkdən həzz alır. Belə bir həzzi almağa icazə verilir, çünki “vermək üçün vermək” həzzi “almağa görə vermək” sayılmır. Çünki “almağa görə vermək” o zaman baş verir ki, insan öz xidmətinin qarşılığında mükafat almaq istəyir.

Məsələn, zavodda işləyən bir işçi bilir ki, zavodun sahibi hər bir işçinin hasil etdiyi məhsula sevinir. Əgər kim isə adət olunan miqdardan çox istehsal edərsə, sahib daha da sevinir. Buna görə də həmin işçi daha çox istehsal etməyə çalışır ki, sahibi daha çox sevinsin. Lakin bundan sonra o, istəyir ki, sahibi onun bu çalışqanlığına görə ona mükafat versin. Və bu adlanır ki, bir tərəfdən o verir, digər tərəfdən isə bu qarşılığın ödənməsini istəyir. Bu isə “mükafat almaq üçün vermək” adlanır.

Amma əgər bir insan Padşaha xidmət edirsə və Ona belə deyirsə: “Mən xidmətim üçün heç bir mükafat istəmirəm, çünki mən işimin özündən həzz alıram və mənə heç bir ödəniş lazım deyil. Çünki Sən mənə nə versən, mən hiss edirəm ki, bu mənim xidmətimi korlayacaq. Mən isə yalnız xidmətin özünü istəyirəm, və ona görə mənə heç nə vermə. Mənim həzzim bundadır. Və bu, mənim üçün böyük bir mərhəmətdir ki, Padşaha xidmət etməyə layiq oldum.”

Əlbəttə ki, belə bir insana “almağa görə verir” demək olmaz, axı o, bu işin qarşılığında heç nə istəmir. Bəs niyə istəmir? Çünki o, Padşaha xidmət etməyin özündən böyük həzz alır. Və bu, “vermək üçün vermək” adlanır – yəni mühüm bir şəxsə yönəlmiş vermə. Padşahın böyüklüyü isə insanda bu xidmətin nə qədər həzz doğurduğuna görə ölçülür. Axı Padşah nə qədər uca olarsa, insanın həzzi də bir o qədər böyük olur. Məsələn, öz şəhərindəki böyüyə xidmət edən adam, ölkəsinin böyüyünə xidmət edənə bənzəməz – və bu isə, öz növbəsində, bütün dünyaya hökm edən bir padşaha xidmət edənə bənzəməz.

Və bu “həqiqi vermək” adlanır, yəni insanın verməkdən özü-özlüyündə zövq aldığı hal. Çünki verməyin əsas motivi – Yaradanla xüsusiyyətlər üzrə birləşməkdir. Yəni necə ki, Yaradan verir, eyni şəkildə məxluqlar da vermək istəyirlər. Və şübhəsiz ki, Yaradan da öz verməsindən həzz alır.

Buradan belə nəticə çıxır ki, əgər məxluq Yaradana verir, lakin bundan həzz almırsa, onda aralarında xüsusiyyət bənzərliyi yoxdur. Çünki Yaradan, məxluqlara həzz verdiyi zaman, bu vermənin özündən həzz alır. Əgər isə insan öz verici hərəkətləri üçün nəsə almalıdırsa və o, bu mükafatdan zövq alırsa, onda bu alma artıq onun verməsində bir nöqsandır.

Lakin vermənin özü də kamil sayılmaz, əgər insan ondan həzz almırsa. Ona görə də kamillik olsun deyə, nəsə əlavə edilməlidir – yəni insan öz hərəkətlərinə görə bir az da olsa mükafat almalıdır, çünki hərəkətin özü, yəni vermənin özü onun üçün əhəmiyyət daşımır.

Həqiqət isə ondadır ki, əgər insan nəsə verici bir hərəkət etmək istəyirsə, yəni Yaradan naminə nəsə etmək istəyirsə, onda çalışmalıdır ki, bu hərəkətdən ən böyük həzzi alsın. Çünki verməkdən gələn həzz həmin hərəkətə əhəmiyyət qazandırır. İnsanın etmək istədiyi bütün hərəkətlər içində, o, ən çox əhəmiyyət verdiyi işi üstün tutur. İnsan üçün ən vacib hərəkət isə – bu, ona ən çox həzz verən hərəkətdir.

Beləliklə, əgər insan öz hərəkətlərinə qarşı Yaradan baxımından əhəmiyyət vermək istəyirsə, onda o bunu yalnız həmin anda aldığı həzzin böyüklüyü ilə edə bilər. Deməli, əgər insanın imkanı varsa ki, çalışaraq onun həzzi artsın, o zaman o, Yaradan üçün Onun ehkamlarını yerinə yetirdiyi anlarda, bilə bilər ki, bu an Yaradanı sevindirir.

Bəzən insanda Yaradanı sevindirmək arzusu olur, lakin o bilmir ki, Yaradanı nə sevindirə bilər, Ona nə vermək olar. Buna görə də Yaradan açıqladı ki, O, bizə Tövratı və ehkamları verdi, və əgər biz onları yerinə yetiririksə, bu, Ona sevinc gətirir. Və əlbəttə, biz də sevinirik ki, artıq bilirik: Onun üçün nə etmək lazımdır. Və biz həmçinin görürük ki, O, bizə ehkamların yerinə yetirilməsinə və Tövratla məşğul olmağa xeyir-dua verdi. Buna görə də deyirik: “Tövratı verən Yaradan mübarəkdir.”

Biz Yaradanı Ona görə şükür edirik ki, O, bizə ehkamları verdi, məsələn, Sukot bayramında salaş tikmək ehkamını. Və biz sevinirik ki, O, bizə göstərir nə etmək lazımdır, hansı hərəkətlər Ona sevinc gətirir. Buna görə də biz gəzib axtarmamalıyıq: nə etsək, Yaradanı sevindirərik? Bütün sual yalnız ondadır ki, biz ehkamları yerinə yetirərkən həzzimizi necə artıra bilərik?

Bunun yalnız bir məsləhəti var – çalışmaq ki, Yaradanın ucalığını dərk edək, yəni Tövrat və ehkamlarla məşğul olmağımızın yeganə mükafatı Yaradanın ucalığını hiss etmək olsun. Və bizim bütün dualarımız “Şxinanın kül içindən qaldırılması” haqqında olmalıdır (yəni ümumi ruhumuzun, çünki ruh – bu, Yaradanın aşkarlanmasıdır). Çünki Yaradan bizdən almaq istəyində baş vermiş ixtisar səbəbilə gizlənmişdir, və biz Onun ucalığını və böyüklüyünü dəyərləndirə bilmirik.

Buna görə də biz Yaradanın qarşısında dua edirik ki, O, bizdən Öz gizlənməsini götürsün və Tövratı ucaltsın, necə ki, Yeni il günü oxunan “Şmona Esre” duasında deyilir: “Və xalqını Sənə layiq et”, yəni O, xalqa (insanın istəklərinə) imkan versin ki, onlar Yaradanı uca saysınlar, Onun böyüklüyünü hiss etsinlər.

Və buna görə də insan çalışmalıdır ki, Tövratla məşğul olduğu zaman öz məqsədini unutmasın, Tövratdan nə istədiyini unutmasın, və bu məqsəd həmişə onun gözləri önündə olsun. Ki, bu məşğuliyyət ona Yaradanın ucalığını və böyüklüyünü hiss etdirsin. Və ehkamları yerinə yetirərkən də insan öz niyyətini unutmasın. Unutmasın ki, onların yerinə yetirilməsi sayəsində Yaradan bizdən gizlənməsini götürəcək – ruhani olanın gizlənməsini – və biz Yaradanın böyüklüyünü hiss edəcəyik.

Lakin ehkamların yerinə yetirilməsi və Tövratla məşğul olmaq işi – niyyət olaraq Yaradanla yaxınlaşmağa layiq olmaq, Onun ucalığını dərk etmək, Ona sevinc verməyə nail olmaq üçün – əgər insanın yeganə mükafatı bu hissin özü olmalıdırsa və başqa heç bir mükafat arzusunda deyilsə – bu cür iş çox çətindir və bədən belə bir niyyətlə işləməyə razı deyil.

Zoar (“Naso”, 30-cu sətir, “Sulam”, 102–104-cü bəndlər) belə deyir:
“Əsgərlər şəhərdən şəhərə gedirlər və onların heç bir dayanacağı yoxdur. Çoxlu qarnur kütlə (yəni hələ islah olunmamış istəklər) onları öz aralarında alçaldır, və bir çox yerlərdə onlara yalnız dilənçi səxavəti ilə nəsə verirlər, yalnız ona görə ki, onlar öz aşağılıqlarından qalxmasınlar və onlara bir anlıq da olsa həyat verilməsin. Müdriklər, döyüşçülər və günahdan qorxanlar – hamısı bəlalarda, iztirablarda və ehtiyac içindədirlər, və onlarla it kimi davranılır. Onlar – qiymətsiz oğullardır, lakin bütün ətrafda ən iyrənc avaralar sayılırlar. Halbuki bütün kütlə – varlı, bəxtiyar və sevincli, heç bir dərdləri olmayan – onların hamısı oğru və rüşvətxor, elə onlar da xalqın hakimləri və rəhbərləridirlər.”

Biz görürük ki, Zoar müdrikləri, döyüşçüləri və günahdan qorxanları bir tərəfə, xalqın rəhbərlərini və hakimlərini – yəni “sürüdən olan çoxluğu” – isə başqa tərəfə ayırır. Və deyir ki, müdriklər, döyüşçülər və günahdan qorxanlar – hamısı bəladadır, hamısı rədd edilmiş vəziyyətdədir və s. Halbuki xalqın hakimləri və rəhbərləri – varlı, bəxtiyar və sevincli adamlardır. Nə üçün? Çünki onlar sürüyə aiddirlər.

Anlamaq lazımdır ki, bu “sürüdən olan çoxluq” nə deməkdir, və nə üçün sürüyə aid olanlar sevincli və rifah içindədirlər. Və bir də: nə vaxtsa Yaqub ilə Esav mübahisə edərkən, Esav dedi: “Məndə çox şey var”, Yaqub isə cavab verdi: “Məndə hər şey var”. Burada başa düşmək lazımdır: “çox” ilə “hər şey” arasındakı fərq nədən ibarətdir.

Məlumdur ki, “Esod” sfirası “hər şey” adlanır və bu səviyyə salehlik səviyyəsidir, necə ki, duada deyilir: “Sənə, ey Yaradan – Xesed, Gvura, Tiferet, Netsax və Xod – (bunlar Esod sfirasından yuxarıda duran sfirotlardır).” Saleh – “Esod” adlanan səviyyə – yalnız verir, necə ki, Zoarda yazılıb: “Esod sfirası Malxut sfirasına verir.” Yəni Esod səviyyəsi – bu, elə bir salehlikdir ki, insan özü üçün heç nə almır və onun bütün hərəkətləri yalnız verməyə yönəlib.

Nə vaxt ki, insan öz üzərində işləməyə başlayır ki, salehlik səviyyəsinə gəlib çatsın – yəni özü üçün heç bir mükafat almadan, yalnız Yaradanı sevindirmək naminə işləsin – o zaman onun daxilindəki eqoizm bu ilə razılaşmır və ona maneələr qurmağa başlayır. Və insanın işinə mane olmaq üçün əlindən gələn hər şeyi edir.

Belə bir insan daim narahatdır, çünki onun hal-hazırda olduğu vəziyyət ona dinclik vermir – çünki o görür ki, hələ də Yaradan üçün verməyə qadir deyil. Və bütün hərəkətlərində hələ də “vermək naminə” niyyəti görə bilmir.

Və buna görə də o, daim qəm içindədir – bu, Şxinanın qəmi, yəni Yaradanla əlaqədən uzaq düşmüş olan ümumi ruhumuzun qəmi. Və insanda bir ağrı var: nə üçün özünü sevməyə gəldikdə, onda işləmək üçün güc var, amma nə vaxt ki, o görür ki, almaq arzusu heç nə ilə dolmayacaq, orada o, hərəkət etməkdə tənbəllik edir.

Belə çıxır ki, hər dəfə o, işə səy göstərir, sonra isə Yaradanla az da olsa yaxınlaşmanı görmək istəyir, onda get-gedə daha çox öz həqiqətini hiss edir. Yəni əslində o, Yaradanla birləşmədən çox uzaqdır, və onun xüsusiyyətləri Yaradanın xüsusiyyətləri ilə uyğun gəlmir – “Necə ki, O mərhəmətlidir, sən də mərhəmətli ol” – əksinə, onun xüsusiyyətləri tam ziddir. Əvvəllər insan düşünürdü ki, o, Yaradanı sevindirmək istəyir və bundan bir az da olsa özü də zövq alacaq. Və o, öz əməyinə görə mükafat umurdu – həm maddi, həm də ruhani mükafat. Amma indi o görür ki, Yaradan üçün nəsə etmək üçün heç bir gücü yoxdur, hər şeyi yalnız özü üçün edir və heç nə vermir.

Bundan o anlayır ki, özünü işə başlayanda olduğundan daha pis vəziyyətdə görür. Çünki əvvəl, üçüncü növə aid olduğu vaxt, onun sevinc və məmnuniyyəti vardı. Çünki o zaman o, bilirdi və inanırdı ki, hər gün onun savabları böyük hesabına artır, çünki o, hər gün yaxşı əməllər edir, və hər gün hər bir ehkam üçün mükafat onun hesabına yazılır. Və bu inam, əlbəttə ki, ona sevinc və məmnunluq verirdi, çünki o, özünü işdə irəliləyən biri kimi görürdü və öz savablarını hər gün artan bilirdi.

Halbuki indi, nə vaxt ki, o, ehkamları yerinə yetirənlərin üçüncü növündən dördüncü növün başlanğıcındakı işə – yəni “mükafat almaq üçün olmayan” işə keçib, o, qəm və daxili gərginlik içindədir, çünki özündə vermək arzusunun olub-olmadığını yoxlayır – bu arzudan nə qədər qazandığını araşdırır.

Və indi o görür ki, hər gün, nə vaxt ki, güc qoyur və Yaradanla yaxınlaşmağa layiq olmaq istəyir, yəni onda vermək arzusu olsun istəyir, əslində hər şey əksinə baş verir və o, gündən-günə Ondan daha da uzaqlaşır. Amma niyə insan özünü get-gedə daha da uzaqlaşan kimi görür, axı o, hər gün yaxşı əməllər edir və Tövratla məşğuldur – bunlar isə onu Yaradanla yaxınlaşdırmalı idi, necə ki, müdriklər deyiblər: “Mən şər başlanğıcı yaratdım, və onun islahı üçün Tövratı da yaratdım.” Bəs niyə o, kim ki vermək naminə işləməyə başlayır, görür ki, gündən-günə halı daha da dəhşətli olur?

Və budur, Baal a-Sulam demişdi ki, bu, belə deyil. Əslində belə bir insan hər gün geri getmir, necə ki, o düşünür – əslində o, irəli gedir. Və o ki, görür ki, halı daha da pis olub, bu ona görədir ki, əvvəlcə insan yalanı və pisliyi görməlidir, və yalnız bundan sonra onların islahı mümkün olur.

Məsələn, insan hansısa bir binada yaranan çatı bağlamaq istədikdə, düşünür ki, o çatın ölçüsü iyirmi santimetrdir. O, işləyir, səy göstərir və nəhayət görür ki, hələ iyirmi santimetr də qalır ki, bağlansın. Belə çıxır ki, o, həqiqi problemi görmədiyi müddətcə boş yerə işləyib və heç nə düzəltməyib.

Eyni şey o zaman baş verir ki, insan düşünür: onda eqoizm var – tutalım, bir kiloqram – və o, bunu islah etmək istəyir. Başlayır islah etməyə və birdən görür ki, hələ bir kiloqram da var. Belə çıxır ki, o, hələ heç nə islah etməyib. Əgər isə insan içindəki bütün şəri görürsə, onda onun islahı tamamlanmış sayılır.

Buna görə də Baal a-Sulam deyirdi ki, kim ki vermək naminə işləyir, o, hər gün getdikcə daha çox həqiqətə yaxınlaşır – yəni onda oturmuş olan şərin böyüklüyünü getdikcə daha çox görür. Çünki qaranlıq evdə kirləri və zibilləri görmək olmur, amma nur yandırıldıqda, əslində onların var olduğu aydın görünür.

Ona görə də insan Tövratla altruistik şəkildə məşğul olmağa və ehkamları yerinə yetirməyə başlayanda, onlar hər dəfə ona getdikcə daha çox nur saçır və o, həqiqəti görməyə başlayır – onun içində nə qədər şər var. Belə çıxır ki, hər gün o, irəliləyir, ta ki özündə olan bütün şəri dərk edənə qədər. Və sonra, bu şəri tam şəkildə islah etdikdə, o, öz istəklərini Yaradanın məxluqları üçün nəzərdə tutduğu bütün xeyir və həzzlərlə doldura bilər. Necə ki, yazılıb: Yaradılışın Məqsədi – bütün məxluqları həzzləndirməkdir.

Bu, yəhudilərin Misirdən çıxışı adlanan haldır. Necə ki, Ari yazmışdı: “İsrail xalqı (yəni insanın Yaradanı istəməsi) Misirdən (eqoizmdən) çıxışı zamanı iyirmi doqquzuncu natəmizlik səviyyəsinə çatmışdı, ta ki onların qarşısında bütün padşahların Padşahı açıldı və onları qurtardı.” Şərhçilər burada təəccüblənirlər: necə ola bilər ki, İsrail xalqı bu cür bir vəziyyətdə olsun? Axı onlar Musa və Aharonun (yəni islah olmaq istəyi) dilindən eşitmişdilər ki, bu mesaj Yaradan tərəfindən onlara göndərilib ki, xalqı Misir sürgünündən çıxarsın. Ari yazdığı kimi: sürgün “misir” adlanır, əgər onda ruhaniyyətin dərk olunması mövcuddursa. Musa və Aharon İsrail xalqına vəd edirlər ki, sürgündən çıxışdan sonra onlar ruhaniyyətə çatacaqlar. Necə ki, “Şma İsrael” duasında oxuyuruq: “Mən sizin Yaradanınızam, sizi Misir torpağından çıxaran, sizə Yaradan olmaq üçün.”

Ona görə də məntiqə əsasən, onlar hər gün salehlik pillələri ilə qalxmalı idilər. Xüsusilə də o vaxt ki, onlar Misirdə baş verən on bəlanı gördülər. Buna baxmayaraq, Ari deyir ki, Misirdən çıxış zamanı İsrail qırx doqquzuncu natəmizlik səviyyəsində idi.

Əslində isə onlar hər gün həqiqət pillələri ilə qalxırdılar, almaq istəklərindəki şərin böyüklüyünü dərk etməyə getdikcə daha da yaxınlaşırdılar. Ta ki Musa və Aaron gəlib onlara deməmişdilər ki, Misir sürgünündən çıxmaq lazımdır – bu sürgün isə ruhaniyyətə yapışmış olan natəmiz istəklərdən başqa bir şey deyildir. Və o zaman, necə ki, Ari yazır, İsrail xalqı Misirin natəmiz istəklərindən uzaqlaşmağa başladı, və onlar da İsraillə öz bütün gücləri ilə döyüşməyə başladılar.

Məsələn, Misir İsrailə başa saldı ki, özünü həzzləndirmək istəyindən uzaqlaşmağa dəyməz. Vermək istəyinə gəldikdə isə, başa saldı ki, bu, çox çətindir və boşuna əziyyətə dəyməz, çünki bu ləyaqətə çatmaq üçün xüsusi güc tələb olunur və siz buna layiq olmayacaqsınız. Nə vaxt ki, İsrail xalqı Musadan və Aharondan güc alırdı, o dəqiqə Misirin natəmiz istəkləri gəlir və onları zəiflədirirdi.

Beləcə, hər dəfə İsrail natəmiz istəklərin etirazlarını dəf edirdi – bu istəklər onların zehnində canlanırdı, çünki bu istəklər istəyirdi ki, insan onları Misir düşüncəsi kimi yox, öz düşüncəsi kimi qəbul etsin. Bu, “üstün yoldaşın – onun şəri də daha güclüdür” deyilənlə ifadə olunur.

Yəni insanın ruhaniyyətə can atması nə qədər artarsa, onun öz içindəki islah olunmamış istəklər də bir o qədər güclü şəkildə ona qarşı çıxır. Və insan onlardan nə qədər çox qaçmaq istəsə, onlar da onu öz hakimiyyətlərində saxlamaq üçün bir o qədər çox güc sərf edirlər ki, o qaça bilməsin.

Belə çıxır ki, doğrudan da, İsrail xalqı hər gün getdikcə daha güclü şəkildə ruhaniyyətə can atırdı və ona getdikcə yaxınlaşırdı, amma onların qırx doqquzuncu eqoizm səviyyəsində olmaları ona görə idi ki, artıq onlar ruhaniyyətin qırx doqquzuncu səviyyəsinə qalxmışdılar və bu ruhaniyyətə qarşı mütləq olaraq ona uyğun gücdə eqoizm dayanmalı idi.

Lakin insan öz ilkin işini tamamlamağa və islah olunmamış istəklərin hökmündən çıxmağa qədər, o vaxta qədər, o, artıq nə qədər ruhani aləmə daxil olduğunu görə bilmir. Əksinə, o, özünü hər dəfə ruhaniyyətdən daha da uzaqda görür, çünki ruhaniyyətə daxil olduqca, o, özündə gizli olan şəri ifşa edir. Və nə qədər ki, ruhani nur gəlməyib, insan öz şərini onun həqiqi formasında görə bilməz. Çünki yalnız orada ki, nur var – yalnız orada evdəki çirki görmək mümkündür.

Buradan belə nəticə çıxır ki, insan özü bilə bilməz ki, hansı hal onun üçün yaxşıdır. Bəzən insan hiss edir ki, o, enişdədir – yəni o görür ki, ehkamları yerinə yetirmək və Tövratla məşğul olmaq üçün heç bir arzusu yoxdur, və görür ki, bu gün onun özünə olan sevgisi dünənkindən daha da çoxdur. Belə bir insan əlbəttə deyərdi ki, dünən o, maddi həyatı ilə məşğul olan insanlara baxanda, yəni həzz alma arzularını doyurmağa çalışanlara, onlardan uzaqlaşırdı ki, belə alçaqlıq içində olmasın. Və o vaxt o, ağıllı və yetkin insanların özlərini alçaltdıqlarını görə bilmirdi. Amma indi bu insan görür ki, özü də onlardan biridir, və artıq ona öz alçaqlığını hiss etmək ayıb gəlmir. Bu onun üçün adi bir şeyə çevrilib, sanki o, heç vaxt ruhaniyyət haqqında düşünməmişdi.

Bunu daha yaxşı başa düşmək üçün bir misala baxaq. İnsan səhər açılanda oyanmalıdır, və budur, ya zəngli saat, ya da başqa bir adam onu oyadır, və o hiss edir ki, qalxmalıdır, çünki Yaradan üçün işləməlidir. O, Yaradan üçün işləməyin əhəmiyyətini hiss etməyə başlayır, və bu hiss ona güc verir – və dərhal qalxır.

Əlbəttə ki, bu halda o, yüksəliş halındadır, çünki ona iş üçün güc verən şey maddi qayğılar və zövqlər deyil, ruhaniyyətdir – yəni o hiss edir ki, indi onun bir formada Yaradanla əlaqəsi olacaq. Və bu ona işə güc almaq üçün kifayətdir. Və o zaman o, başqa heç bir şey haqqında düşünmür, yalnız Yaradan haqqında düşünür. Və hiss edir ki, indi o “canlı” adlanır, halbuki ruhaniyyətsiz o, “ölü” sayılır. Və əlbəttə, o, yüksəliş halında olduğunu hiss edir.

Amma əslində insan öz halını özü müəyyən edə bilməz. Əgər o, vermək yolu ilə getmək istəyən bir insandırsa və özünü uzaqlıqda hiss edirsə, onda anlamalıdır ki, yuxarıdan onunla xüsusi şəkildə davranırlar. Yəni onu əvvəlki vəziyyətindən aşağı salırlar ki, o, həqiqətən Məqsəd haqqında düşünsün – ondan nə istənilir və o özü Yaradanın ona nə verməsini istəyir. Halbuki əgər insan yüksəliş halındadırsa, və Tövrata və ehkamlara meyli varsa, onda onun ruhaniyyət haqqında qayğı çəkməsinə heç bir ehtiyacı yoxdur. Və o istəyir ki, bütün ömrü boyu bu haldan ayrılmasın, çünki bu hal onun üçün çox xoşdur.

Belə çıxır ki, aldığı bu eniş – onun xeyrinədir. Bu, onun üçün yuxarıdan göstərilən xüsusi qayğıdır, onu əvvəlki halından aşağı salmaqla. Hansı ki, o vəziyyətdə ona elə gəlirdi ki, onda bir az kamillik var – bu, onun bu vəziyyətdə bütün həyatını keçirmək istəyində ifadə olunurdu.

Halbuki indi, ruhaniyyətdən uzaq olduğunu görəndə, o düşünməyə başlayır: “Əslində məndən nə istəyirlər? Mənə nə tapşırılıb? Hansı Məqsədə çatmalıyam?” Və insan görür ki, iş üçün heç bir gücü yoxdur, sanki o, göy və yer arasında asılıb qalıb. Və yalnız bundan sonra insan dərk edə bilər ki, yalnız Yaradan ona kömək edə bilər. O isə özü-özlüyündə – itib-batmış biridir.

Bu haqda deyilmişdir: “Yaradana ümid bəsləyənlər – güclərini yeniləyəcəklər.” Yəni yalnız Yaradanın kömək edə biləcəyini görənlər – belə insanlar hər an öz güclərini yeniləyirlər. Belə çıxır ki, enişin özü elə yüksəlişdir, çünki məhz bu, onların səviyyəsini yüksəltməyə imkan verir. Çünki arzuolunan həzz, yalnız əvvəlki istəkdən sonra mümkündür.

Belə çıxır ki, o zaman ki, insan özünü yüksəlişdə hiss edirdi, onda heç bir çatışmazlıq və istək hiss etmirdi ki, Yaradan ona nəsə versin. Onun qabları – yəni istəkləri – dolu idi, və buna görə də onlara daha heç nə daxil ola bilməzdi. Halbuki indi, özünü enişdə hiss etdikdə, o, öz nöqsanlarını və onu Yaradanla birləşməyə mane olan əsas səbəbləri görməyə başlayır. Və indi o bilir ki, Yaradan qarşısında nəyi diləməlidir: O, ona kömək etsin. Çünki o, artıq həqiqəti görür, öz əsl maneəsini görür.

Belə çıxır ki, deyilənlərə əsasən, insan deyə bilməz ki, Yaradan onu ruhani işdən uzaqlaşdırıb. Bunun sübutu – onun eniş vəziyyətində olmasıdır. Yəni doğru deyil ki, Yaradan onu atıb və istəmir ki, insan Onun üçün çalışsın. Əksinə, Yaradan onu yaxınlaşdırmaq istəyir, lakin bunu o zaman edə bilmir ki, insan özünü yüksəlişdə hiss edir və heç nə istəmir.

Ona görə də insana istək vermək üçün Yaradan məcburdur onu indiki vəziyyətindən çıxarıb başqa bir vəziyyətə salmaq – elə bir vəziyyətə ki, orada insan özü öz nöqsanlarını hiss etsin. Və yalnız bundan sonra Yaradan ona kömək edə bilər. Necə ki, müdriklər deyiblər: “Kim ki, təmizlənməyə gəlir – ona kömək edirlər.” Və Zoar soruşur: “Nə ilə kömək edirlər?” – və cavab verir: “Ona müqəddəs ruh verirlər.” Yəni ona hiss etdirirlər ki, ruh – Yaradanın bir hissəsidir. Və bundan sonra o, ruhani aləmə daxil olur və pillədən pilləyə qalxaraq öz ruhunu kamilliyə çatdırır, onun üzərinə qoyulmuş olan hər şeyi islah edir.

Deyilənlərdən belə çıxır:

birinci növ insanlar – Tövrat və ehkamları yerinə yetirmələrinin səbəbi ətrafdakı insanlardır;

ikinci növ – həm Yaradan, həm də ətrafdakı insanlar insanı Tövrat və ehkamlar qarşısında öhdəlik altına salırlar;

üçüncü növ – yalnız Yaradan insanı ehkamları yerinə yetirməyə və Tövratyla məşğul olmağa vadar edir, və başqa heç kim bu öhdəliyi vermir. Lakin insan özü də bu əmrləri yerinə yetirməyin səbəbidir;

dördüncü növ – yalnız Yaradan Tövrat və ehkamların yerinə yetirilməsinin səbəbidir. Və bundan başqa heç bir iştirakçı yoxdur ki, insanı buna vadar etsin. Və bu zaman “Yaradandan başqa heç kim yoxdur” və insanın bütün istəkləri ruhaniyyətə daxil olmuş olur.