6. Əminlik haqqında

Barux Şalom HaLevi Aşlaq (Rabaş)
Məqalə 6, 1986

Zoar kitabında belə deyilir: «Ravvin Elazar [nitqinə] başladı və dedi: "Sənin gücündə olan insan xoşbəxtdir"1. Xoşbəxtdir o insan ki, Yaradanla güclənir və Ona ümidini bağlayır»2.

«Bu əminliyi belə izah etmək olar: Xananýa, Mişael və Azarya dedilər ki, onlar əmindirlər və dedilər: "Axı Tanrımız var!"3 Yəni onlar əmin idilər ki, Yaradan onları, şübhəsiz, odla dolu sobadan xilas edəcək. Ancaq [Zоar] deyir ki, bu belə deyil. Amma gəl və bax: əgər Yaradan onları xilas etməsə və onlara xüsusi bir şəkildə görünməsəydi, belə çıxardı ki, Yaradanın adı bütün insanların gözündə müqəddəs olmayacaq... Ancaq onlar nəyi düzgün şəkildə demədiklərini bildikdən sonra düzəliş etdilər və dedilər: "Amma belə də olmasa, ey padşah, sənə bəlli olsun ki,.."4 Yəni onlar dedilər: "O bizi xilas etsə də, etməsə də, sənə bəlli olsun ki, biz bütə səcdə etməyəcəyik"»5.

«Amma insan ümid etməməlidir ki, «Yaradan məni xilas edəcək və ya Yaradan mənə bunu və ya digərini edəcək». Əksinə, ümidini Yaradana yönəltsin, əgər o, Tövratın əmrlərində səylə çalışır və həqiqət yolundakı cəhdini davam etdirirsə, Yaradan ona lazım olduğu kimi kömək edəcək. İnsan təmizlənmək üçün gəldikdə, ona yardım edilir. Və bu işdə Yaradanın ona yardım edəcəyinə inansın. O, yalnız Yaradana güvənsin və Ondan başqa heç kimə ümid bağlamasın. Bu barədə deyilib: «Güc səndədir»1.

«Yollar [Sənə doğru] – qəlblərindədir»1. Bu, qəlbinin doğru yola yönəlməsi və yad düşüncələrin yaranmaması üçün edilməsi lazım olduğunu bildirir. Və necə ki, sağa və sola olmaqla hər yerə aparan yol çəkilər, insanın qəlbi də belə olmalıdır. Başqa sözlə, Yaradan ona xeyir versə də, ya verməsə də, qəlbi şübhəsiz hazır və əmindir ki, Yaradan barədə heç bir şübhə olmasın»6.

«Ayənin]başqa izahı: «Sənə güvənən adam bəxtiyardır»1. Bu, belə deyilir: «Yaradan xalqına güc verəcək»7, yəni Tövratı. «Gücü Səndə olan» deməkdir ki, insan Tövratı Yaradanın adı uğruna, yəni Şxinanın - adı ilə adlandırılan uğruna məşğul olmalıdır. Çünki Tövrat ilə məşğul olub, onun üçün cəhd göstərməyənin yox olması daha yaxşıdır. «Yollar 'mesilot' [Sənə doğru] – qəlblərindədir»1 – deyildiyi kimi: «Buludlarda Oturan 'solu' vəsf edin, adı – Yaradandır»8, bu da o deməkdir ki, buludlarda Oturanı ucaldın.

Həmçinin "Onların qəlbindəki yollar" ifadəsi, onun məşğul olduğu Tövratda niyyətinin Yaradanı ucaldaraq Onu dünyada hörmətli və əziz tutmaq olduğunu ifadə edir, yəni o, qəlbində belə bir niyyət qursun ki, Onun Tövratı ilə məşğul olmaqla, özünə və bütün dünyaya bilik bolluğunu cəlb etməklə, Yaradanın adı dünyada böyüsün, necə ki, deyilib: "Yer Yaradanın biliyi ilə dolacaq". Və o zaman " Yaradan bütün yer üzündə padşah olacaq" deyilən  həyata keçəcəkdir.

 Zoar kitabının, "Lakin insan "Yaradan məni xilas edəcək" və ya "Yaradan mənə belə və yaxud belə edəcək" deyərək ümid etməməlidir kimi bizə izah etdiyi əminliyi başa düşmək çətindir. Biz görə bilirik ki, kimsə dostundan müəyyən bir xeyir diləyəndə, və əgər bu insan onun dostudur və məlumdur ki, onun ürəyi yaxşıdır, o zaman o, bu insana, ondan dilədiyi şeyi edəcəyinə güvənir. Lakin necə demək olar ki, o,"Yaradan məni xilas edəcək" deyərək əmindir?

Həmçinin Zoar-ın dediyi daha bir şeyi də anlamaq çətindir: "Və [qoy]  başqa heç kimə ümid etməsin". Bu barədə belə deyilmişdir: «Gücü Səndə olan» . Bunu anlamaq lazımdır. Çünki bir tərəfdən, o deyir: "Yaradan onu xilas edəcək" deməsin, bu isə o deməkdir ki, əminlik olmalıdır, hətta O onu xilas etmədiyi zaman belə, Xananya kimi. Belə olan halda necə şübhədən danışmaq olar, "başqasına ümid etməsin" deyə, bu isə o deməkdir  ki, başqası ona kömək edəcək və onu xilas edəcək? Yəni sanki belə düşüncə var ki, onu şübhəsiz tam qəti şəkildə xilas edə biləcək kimsə var. Bu səbəblə də başqasına güvənmək qadağan edilib, və yalnız Yaradana güvənmək lazımdır, hətta o, Yaradanın onu xilas edəcəyini bilməsə belə. Bəs necə demək olar ki, kimsə var ki, onları xilas edə bilər, halbuki o, Xananıya, Mişael və Azarya nümunəsini gətirir? Və necə orada demək olar ki, onlar başqasına arxalanmamalıdırlar? Axı bu o deməkdir ki, guya dünyada kimsə var ki, onları yanan ocağın içindən xilas edə bilər? Məgər belə demək olar?

Və Zoar kitabının sözlərini anlamaq üçün əvvəlcə Yaradılışın məqsədini başa düşmək lazımdır. Yəni iki tərəf var: biri –  Yaradan tərəfi, yəni Yaradanın məxluqatdan nə istədiyi; digəri isə –  məxluqat tərəfi, yəni məxluqat hansı məqsədə çatmalıdır, əgər təsəvvür etsək ki, onlar artıq öz məqsədlərinə çatıblar, yəni nə üçün yaradılıblarsa, ona nail olublar.

Və məlumdur ki, Yaradan tərəfin məqsədi ondadır ki, Onun iradəsi məxluqları həzztləndirmək olduğundan  O, məxluqları yaratdı ki, onlara yaxşılıq və həzz versin. Amma O, istədi ki, məxluqlara verdiyi o yaxşılıq kamilliyə malik olsun, buna görə də bir islah etdi: islah ondadır ki, məxluqlar vermək niyyəti ilə qəbul edə bilməyənə qədər heç bir dolum – yaxşılıq və həzz – ala bilməyəcəklər.Bu isə ondan irəli gəlir ki, şaxələrin təbiəti köklərinə bənzəməkdir. Və  məxluqatın kökü – Yaradandır və Onun xüsusiyyəti verməkdir, buna görə də məxluqlar alanda özlərini narahat hiss edirlər.

Beləliklə,  ixtisar və ekran adlanan bir düzəliş baş verdi ki, məxluqlar yalnız vermək niyyəti ilə qəbul etdikləri təqdirdə, Yaradılış Məqsədində nəzərdə tutulmuş yaxşılıqdən həzz ala bilsinlər.Və məxluqat tərəfiin məqsədi ondadır ki, onlar forma bənzərliyi adlanan birləşmə vəziyyətinə gəlməlidirlər. Yəni necə ki, Yaradan məxluqları həzzləndirmək istəyir, eləcə də məxluqlar da yalnız bir şeyi arzulamalıdırlar – Yaradana zövq verməyi.

Və buna görə də həqiqət yoluna düşmək istəyən insanlar, birləşmə xüsusiyyətinə çatmaq üçün özlərini öyrəşdirməlidirlər ki, onların hər hansı bir fikri, sözü və əməli Tövrat ilə məşğul olmaq və ehkamları yerinə yetirmək üçün etdikləri hərəkətlər vasitəsilə Yaradana həzz gətirmək niyyəti ilə olmalıdır. Onlar Yaradana həzz vermək istədikləri üçün Yaradandan bir şey ala biləcəkləri barədə hesab aparmamalıdırlar, yəni onların düşüncələri yaranmamalıdır ki, Yaradandan aldıqları şeylər onların Yaradandan deyil, öz hakimiyyətlərinə keçirmə qabiliyyətinə malik olmaları üçündür, çünki bu onları iki hakimiyyəti yaratmağa gətirib çıxaracaq, yəni: Yaradana hakimiyyəti və məxluqatın hakimiyyətini, – bu isə birləşmənin əksidir, çünki birləşmə birlik mənasındadır, iki obyekt bir-biri ilə birləşdiyi anda, bir obyekt meydana gəlir.

Eyni zamanda, iki hakimiyyət bölünmə deməkdir. Və onlar özləri haqqında düşündüklərinə görə – yəni Yaradanın onlara təqdim etdiyi nəyisə öz hakimiyyətlərinə almaq istədiklərinə görə – nəticədə bu almaq onları əvvəlkindən daha çox ayrılığa gətirib çıxarır.

Buradan bizə Zoar kitabının sözləri aydın olur. Orada ayə haqqında deyilir: «Amma mərhəmət [12 tayfanın] – qüsurdur», çünki «bütün yaxşılıq edənlər bunu yalnız özləri üçün edirlər». Və sual yaranır: nə üçün onlar mərhəmətlə məşğul olduqda, yəni vermək əməlləri ilə məşğul olduqda və başqalarına yaxşılıq etdikdə- onlar bunun üçün mükafat almırlar demək  kifayət deyil ? Çünki onların niyyəti mərhəmət etmək deyil; onların niyyəti bütün bu işlərə görə alacaqları mükafata yönəlib və bu “özləri üçün” adlanır. Yəni onlar mərhəmətlə məşğul olmurlar ki, başqasına yaxşılıq etsinlər, əksinə, onların niyyəti odur ki, başqasına yaxşılıq etdiklərinə görə müəyyən bir mükafat alsınlar – fərqi yoxdur, bu pul, hörmət və ya başqa bir şey olsun – əsas odur ki, bu mükafat onların almaq istəyinə xidmət etsin.Lakin başa düşmək lazımdır: axı burada “qüsurdur” deyilir, bu o deməkdir ki, daha yaxşı olardı ki, onlar ümumiyyətlə mərhəmət etməsinlər? Belə demək olarmı? Axı mərhəmət etməkdə heç bir cinayət yoxdur. Belədirsə, niyə bu “qüsurdur” adlanır?

Və bizim izahımıza görə, o insanlar ki, həqiqət yoluyla getmək istəyirlər – yəni Yaradanla birləşməyə layiq olmaq istəyirlər, başqa sözlə, forma bənzərliyinə çatmaq istəyirlər – onlarda belə bir vəziyyət müşahidə olunur ki, onlar “otur və heç nə etmə” vəziyyətindədirlər və almaq istəyən kelim-lərinə heç nə tələb etmirlər. Beləliklə,  onları Yaradanla ayrılığa aparacaq heç bir hərəkət etmirlər.

Halbuki, əgər onlar mərhəmət adlanan hər hansı bir hərəkəti edirlərsə, nəticədə bu, o deməkdir ki, onlar Yaradanın onlara onların almaq istəyən kelim-lərinə müəyyən bir mükafat verməsini tələb edirlər. Belə çıxır ki, onlar elə bir şeyi tələb edirlər ki, bu da onları Yaradanla ayrılığa aparır. Buna görə də mərhəmət “qüsurluq” adlanır (lakin burada söhbət Tövrat və ehkamdan getmir, çünki Tövrat və ehkam haqqında müdriklərimiz deyiblər: «İnsan həmişə Tövratla məşğul olmalıdır, hətta “lo lişma” ilə də, çünki “lo lişma”dan “lišma”ya gələcək»).

Amma məlum olan qaydaya görə, həzz olmadan heç bir hərəkəti yerinə yetirmək mümkün deyil. Belədirsə, necə ola bilər ki, insan vermək niyyəti ilə işləsin və öz hakimiyyətinə heç bir mükafat almasın, Özünü Onun qarşısında ləğv etsin və yalnız bir hakimiyyət qalsın – yəni Yaradanın hakimiyyəti? Belə bir halda işdə onlara güc verəcək yanacaq nədir ki, onlar vermək niyyəti ilə işləyə bilsinlər?

Məsələ ondadır ki, iş üçün güc verən yanacaq insanın Padşaha xidmət etməsindən gəlməlidir. Və bu, Padşahın böyüklüyünə görədir. Çünki Yaradan insanın təbiətinə belə bir qüvvə yerləşdirib ki, böyük bir şəxsə xidmət etməkdən böyük bir həzz alınır. Və Padşahın böyüklüyü nə qədərdirsə, insanın aldığı həzz də bir o qədər artır. Başqa sözlə, əgər insan hiss edirsə ki, o, uca bir Padşaha xidmət edir, onda onun həzzi də o dərəcədə böyüyür. Buna görə də Padşah nə qədər böyükdürsə, insan da öz işindən bir o qədər çox zövq və həzz alır.

Və bu həzz, hansı ki, insan Padşaha xidmətindən alır, ondadır ki, Padşah nə qədər böyükdürsə, insan da Onun qarşısında bir o qədər çox ləğv olmaq istəyir. Belə çıxır ki, insanın aldığı bütün   həzz onun hakimiyyətinə daxil olmur. Çünki Padşahın böyüklüyü və əhəmiyyətinin dərəcəsi nə qədərdirsə, o da həmin dərəcədə Padşahın qarşısında özünü ləğv etmək istəyir. Burada yalnız bir hakimiyyət vardır ki, bu da Tək olanın hakimiyyəti adlanır.

Amma əgər insan istəyir ki, Padşahdan öz işinə görə müəyyən bir mükafat alsın,  onda artıq iki hakimiyyət yaranır ki, bunlar da bir-birindən ayrıdır. Beləliklə, əgər insan əslində Yaradanla birləşməyə gəlməli idisə, o, əksinə, Yaradanla ayrılığa gəlir ki, bu da məxluqatın çatmalı olduğu məqsədə tam zidd bir yoldur.

Nəticədə belə çıxır ki, insana işdə güc verən səbəb yalnız odur ki, o, Padşaha verə bilir. Amma insan Yaradanın böyüklüyünü hiss etməmişdən əvvəl, onun bədəni ilə müharibəsi olur, çünki bədən mükafat olmadan işləməyə razı deyil. Və Padşaha xidmət etməyin gətirdiyi böyük ləzzətə görə işləmək – bu da onda yoxdur, çünki o, hələ Padşahın böyüklüyünü hiss etmir. Daha dəqiq desək – çünki onda inam çatışmır, yəni inanmaq ki, dünyada həqiqətən də Padşah var.

Və necə ki, müdriklərimiz deyiblər: «Bil ki, sənin üzərində : iti baxışlı bir Göz və həssas bir Qulaq  var və bütün əməllərin Kitabda yazılır.» Və əgər insanda inam varsa ki, dünyada Hökmdar var, o zaman hesablamalar başlayır: Onun böyüklüyü və əhəmiyyəti nə dərəcədədir? Və əgər insanda inam varsa ki, dünyada Hökmdar var, artıq bu inam ona əhəmiyyət hissini verir. Hətta o, Yaradanın böyüklüyünü hesablamasa da, buna baxmayaraq, onun artıq işləməyə gücü olur ki, Yaradanın xidmətində olsun.

Amma əgər onda inam çatışmırsa və onda yalnız qismən bir inam varsa (bax: TES-, bənd 14), və o, yenə də vermək niyyəti ilə işləmək istəyirsə, dərhal bədən ortaya çıxır və bütün gücü ilə qışqırır: «Sən  dəli olmusan ki, mükafat almadan işləmək fikrindəsən? Və o ki, deyirsən Padşaha xidmət etməyin özü böyük bir mükafatdır – bunu yalnız o deyə bilər ki, Padşahı hiss edir və bilir ki, Padşah ona baxır, onun etdiyi hərəkətlərin hər birinə diqqət yetirir. [Ancaq] sənin haqqında belə demək olmaz.»

Və bu, insanı şər başlanğıc ilə müharibəyə gətirib çıxarır: bəzən o, bədəni məğlub edir, bəzən isə bədən onu məğlub edir. Çünki o, bədənə deyir: «Mənim Padşahın böyüklüyünü hiss etməməyimdə günahkar sənsən. Çünki sən hər şeyi yalnız öz hakimiyyətinə – yəni almaq üçün almağa – qəbul etmək istəyirsən. Amma bu xüsusiyyət üzərində ixtisar və gizlənmə edilmişdir, belə ki, heç bir həqiqi şeyi görmək mümkün deyil. Buna görə də, icazə ver mən sənin istəyindən çıxım və gəl, vermək niyyəti ilə işləyək. Onda, şübhəsiz ki, sən də Padşahın böyüklüyünü və əhəmiyyətini görəcəksən və onda özün də mənimlə razılaşacaqsan ki, Padşaha xidmət etməyə dəyər və dünyada bundan daha vacib bir şey yoxdur.»

Və buna görə də, bir insan təkcə vermək üçün çalışmaq istəyirsə və heç nə almaq istəmirsə, onun bütün hesabları Yaradanın onun işindən məmnun olub-olmadığına yönəlirsə, ona zövq vermək istəyəndə və özünə tamamilə baxmırsa, - insan həqiqətən bu yolda gedib-getmədiyini necə bilə bilər? Ola bilsin ki, özünü aldadır, yəni bütün niyyəti almaq üçündür. Yəni o, almaq üçün vermək xüsusiyyətində qalır, amma həqiqi yolla getmir, yəni bütün səylərinin və bütün arzularının məqsədinin almaq üçün vermək olduğunu söyləmək mümkün olmalıdır. Və bu məsələdə insan özünü, yəni niyyətini yoxlaya bilər. Axı, o, Yaradan qarşısında dua edir ki, O, ona şər başlanğıcla müharibədə kömək etsin, şər başlanğıc onun yanına gəlməsin və onun işinə qarşı iddialar gətirib üstünlük etməsin, - Yaradan ona yalnız bütün ürəyi  və bütün ruhu ilə Ona xidmət etmək istəyini verəcəkdir. Və əlbəttə, duanın inamdan kənarda qalması mümkün deyil, yəni əminlik ondadır  ki, Yaradan duaları eşidir. Əks halda, əgər onun dualarını Yaradanın eşidəcəyinə inamı yoxdursa, dua edə bilməz .

Və burada bir sual yaranır: əgər o görürsə ki, onun duası eşidilmir, yəni onun duasına cavab verilmir, onda o necə başa düşür ki, ona tələb etdiyi şeyi vermək lazımdır, çünki Yaradan mərhəmətli və rəhm edəndir, və əgər O eşidə bilsəydi, şübhəsiz, insanların tələb etdiyi şeyi verərdi. Bu qaydaya əsasən nə üçün o öz duasına cavab ala bilmir? Yoxsa  deyək ki, - çox qəribə səslənər - Yaradan duasını eşitmir? Belə bir şey demək mümkündürmü?

İnsan Yaradanın duanı eşitdiyinə inanmalıdır, necə ki biz "On səkkiz xeyir-dua" adlı duada deyirik: «Çünki Sən mərhəmətlə xalqın İsraildən olan bütün insanların dodaqları ilə etdikləri duanı eşidirsən». Lakin yazılanlara inanmaq lazımdır: «Çünki mənim fikirlərim – sizin fikirləriniz deyil». Yəni Yaradan bilir ki, insan üçün nə yaxşıdır, yəni onun mükəmməlliyi üçün nə yaxşıdır və nə onun mükəmməlliyinə mane ola bilər.

Ona görə demək lazımdır ki, Yaradan həmişə insanın duasını eşidir və ona cavab verir,  insan üçün nə yaxşıdırsa buna uyğun olaraq. Və  insanın hiss etdiyi halları da, inanımaq lazımdır ki, Yaradan insanın belə hiss etməsini istədiyi üçün verir, çünki bu həmin insanın xeyrinədir.

Və belə çıxır ki, insanın Yaradanla bağlı əsas əminliyi, Yaradanın onun duasını mütləq eşitdiyindən və ona cavab verdiyindən ibarətdir, lakin bu, insanın anladığı kimi deyil, Yaradanın ona nəyin verilməli olduğunu başa düşdüyü kimidir. Bu prinsipə əsasən, əsas güvən Yaradanın bütün canlılara kömək etdiyinə inanmaqdır, çünki deyilir: «və Onun mərhəməti bütün yaratdıqlarına olacaqdır»20. Lakin insanın güvəni Yaradanın ona insanın düşüncəsinə uyğun kömək etməli olduğuna dair olmamalıdır, [O] Yaradanın anlayışına görə kömək edəcəkdir.

Amma elə insanlar var ki, güvənin məhz insanın nəyi çatışmırsa, onu anlaması ilə uyğun olduğuna inanırlar – güvən xüsusiyyəti bu şəkildə olmalıdır. Və əgər o, Yaradanın insana ağılla anlaşılan ölçülərdə kömək etməli olduğuna inanmazsa, bu, onun Yaradanına inandığını və güvəndiyini göstərmir. Və insana konkret olaraq insan istədiyi kimi güvənmək lazımdır.

Buradan biz Zoar kitabının sözlərini başa düşə bilərik, çünki biz bunu soruşmuşduq: «Amma insan ümid etməməlidir deyərək: "Yaradan məni qurtaracaq və ya Yaradan mənim üçün elə edəcək". Lakin ümidini ona kömək etməli olan Yaradanın üstünə qoymalıdır»6. O, Hananya, Misael və Azarya ilə olan [vəziyyətdən] sübut gətirir, onlar deyirdilər: «Qurtaracaq ya qurtarmayacaq...»5. Və Zoar burada deyir: «Və insan  təmizlənmək üçün gəldikdə, ona ... kömək edirlər»6. Və bununla o, Yaradanın ona kömək edəcəyinə inanmalıdır. «Yalnız Ona ümid etsin və Ondan başqa heç kimə ümid bağlamasın»6.

Və bu barədə deyilib: «Gücü Səndə olan»1. Biz soruşduq: bu nə deməkdir – «Və qoy o, başqasına bel bağlamasın»? Məgər elə biri varmı ki, ona kömək edə bilsin və buna görə də göstəriş verilsin ki, o, başqasına bel bağlamasın? Axı burada söhbət Xananıya etimaddan gedir, bəs onları yanan sobadan kim xilas edə bilərdi ki, bunun üçün qadağa qoyulmalıydı – başqasına bel bağlamaq olmaz deyə?

Amma məsələ ondadır ki, yuxarıda deyildiyi kimi, əgər insan həqiqət yolunda getmək istəyirsə – yəni bütün əməlləri yalnız səmavi məqsəd üçün , yəni öz mənfəəti üçün deyil,vermək niyyəti ilə olmasını diləyirsə, – onda o, inanmalıdır ki, Yaradan onun üçün nəyi verib- verməməyin lazım olduğunu bilir. Çünki insan özünü aldatmamaq üçün və hər dəfə görmək üçün ki, o, həqiqətən də Yaradanı razı salmaq yolundadırmı, özünü yoxlamalıdır: o hansı vəziyyətdə olursa-olsun, razı qalmalıdır.

Və o, Yaradana arxalanmalıdır, çünki şübhə yoxdur ki, bu, Yaradanın istəyidir. Belə olanda mənim hansı vəziyyətdə olduğum əhəmiyyətli deyil, mən yalnız anlayışım qədər səylərimi və dualarımı sərf etməliyəm və Yaradanın mənə xeyir gətirəcəyinə inanmalıyam. Bəs insan üçün xeyir nədir? – bunu Yaradan bilir, insan yox.

Və bu, insana imkan verir ki, Tövrat və ehkamlarla məşğul olarkən özünü tənqidi şəkildə yoxlasın: onun niyyəti həqiqətənmi Yaradanı həzzləndirmək istəyidir, yoxsa yenə də öz mənfəəti üçündür, yəni niyyəti vermək adı altında almaqdırmı, ya yox.

Və buna görə, insan öz işi üçün bir qayda quranda və Yaradan'a dua etmək üçün gedəndə və heç şübhəsiz ki, Yaradan'ın onun duasını qəbul etdiyinə inanmaq lazımdır, o zaman o, Yaradan'a arxalanmalıdır, yəni əminliyin xüsusiyyəti Yaradan'ın fikrinə əsaslanır və başqasına güvənmək olmaz. Bəs, o başqası kimdir? Bu, elə insanın özüdür. Yəni Yaradan'ın ona kömək edəcəyinə dair inamın dərəcəsi Yaradan'ın anladığı kimi olmalıdır, insanın anladığı kimi deyil.

Və insan «başqa birisi» adlanır, necə ki müdriklərimiz demişlər: «Və biz öyrəndik ki, kim ki Göyün Adını başqa bir şeylə birləşdirirsə, o, dünyadan silinir, necə ki deyilmişdir: "Və yalnız Yaradan'a"». Beləliklə, "yalnız Yaradan" olmaq  özünü zövqalma adlandırılan almaqdan kənarda tutmaq lazımdır,. Başqa sözlə, hətta əgər o, ehkam üçün Yaradan xatirinə niyyət qurursa, ancaq bir az da şəxsi mənfəəti üçün istəyirsə, o, dünyadan silinir.

Bəs "dünyadan silinir" nə deməkdir? Həqiqətənmi kim ki bütün əməllərini [Yaradan xatirinə] yönləndirmək şərəfinə nail olmayıbsa, dünyadan silinirmi? Onların hansı dünyanı nəzərdə tutduğunu başa düşmək lazımdır. Və öyrəndiklərimizə görə, burada nəzərdə tutulan əbədi dünyadır, bu dünya Yaradan'ın dünyası adlanır, bu da o deməkdir ki, orada Yaradan'ın adı məlumdur, o isə "Xeyirxah və Xeyir verən" adlanır və orada Yaradan'ın planı bəlli olur-məqsədi Öz yaratdıqlarına zövq verməkdir.

Buna görə də məhz bu məqsəd üçün Yaradan dünyanı yaratdı. Və o, həmin dünyadan kənarlaşdırılır, yəni o, layiq ola bilmir ki, ona yaxşılıq və ləzzət açılsın. Bunun səbəbi – ixtisar vasitəsilə edilmiş düzəlişdir, hansı ki, insanın forma bənzərliyi adlanan birləşməyə layiq olması üçün edilmişdi.Və buna görə də, əgər insan az da olsa öz mənfəəti üçün almaq istəsə, bu dərəcədə o, Yaradanla birləşməkdən uzaqlaşır və avtomatik olaraq Yaradılış Məqsədində nəzərdə tutulmuş yaxşılıq və ləzzətə layiq ola bilmir. Buna görə də onu həmin dünyadan kənarlaşdırırlar.

Bütün söylənilənlərdən aydın olur ki, əgər insan özünü aldatmadığını bilmək istəyirsə və yalnız Yaradanı məmnun etmək niyyəti ilə Ona xidmət etmək istəyirsə, {Zoar kitabı} deyir ki, o, Yaradan üçün dua etdikdə, şübhəsiz ki, Yaradanın ona kömək edəcəyinə əminlik olmalıdır, əks halda, əgər o əmin deyilsə – əgər Yaradanın ona kömək edəcəyinə əmin deyilsə, necə dua etmək olar? Bu halda, dua üçün yer yoxdur. Axı insan əgər başqa birinin ona bu xidməti göstərə biləcəyini bilmirsə xidmət xahiş edə bilməz 

Ona görə də şübhə yoxdur ki, insan Yaradanla dua edəndə əmin olmalıdır ki, Yaradan mütləq ona – yəni həmin insana – kömək edəcək. Amma əgər insan görür ki, Yaradan ona kömək etməyib, necə ki, insan bunu anlayır, o zaman o, Yaradan haqqında şübhəyə düşür və – Allah eləməsin – elə düşünür ki, Yaradan duanı eşitmir. Buna görə də Zoar kitabı deyir ki, insan dua etməli və Yaradana  arxalanmalıdır, çünki Yaradan mütləq ona kömək edəcək – necə ki, Yaradan bunu anlayır. Axı həmin insan yalnız o əməllərlə məşğul olmaq istəyir ki, onlar yalnız Yaradanın xeyrinə yönəlib, öz mənfəəti üçün deyil.

Belə olan halda, onun necə işləməsinin və Yaradan üçün təqdim etməsinin nə fərqi var? Yəni o, inanmalıdır ki, əgər Yaradan insanın xeyirinə hansısa bir vəziyyətdə işləməsini başa düşürsə, bu vəziyyətdə işləməsi onun üçün daha yaxşıdır. Və insanın ölçdüyü şey, insanın anlayışına görə Ona kömək etməsi Yaradan üçün daha çox zövq verərsə, – insan başa düşməlidir ki, bundan Yaradan üçün daha çox zövq alınacaq.

Amma o, Yaradanın köməyinə güvənməlidir ki, Yaradan ona Öz anlayışına uyğun kömək etsin. Bu, Zoar kitabının dilində belə adlanır: «Lakin o, Yaradanın köməyinə inansın ki, O, lazım olduğu kimi kömək edəcək»6, yəni Yaradanın başa düşdüyü kimi . Və o olduğu vəziyyətə görə, o, Yaradanından kömək istəməlidir. (Yəni olduğu vəziyyətdə və təsdiq etdiyi şeyin ona lazım olduğunu başa düşdüyü vəziyyətdə. O başa düşdüyü şeyi istəməlidir. Lakin Yaradan Öz anlayışı ilə yaxşı olanı edəcək).

Çünki nə vaxt demək olar ki, o, Yaradanın istəyinə razıdır və inad etməyəcək ki, guya o istəyir ki, Yaradan ona insanın istəyinə görə kömək etsin? Bu məhz o zaman mümkündür ki, insan öz başa düşdüyü kimi istəsin və dua etsin ki, Yaradan ona elə kömək etsin, necə ki, o anlayır. Və buna baxmayaraq, o, öz istəyini Yaradanın istəyinin qarşısında ləğv edir. Onda demək olar ki, o, “ümidini Yaradanın üzərinə qoyur və O, ona necə lazımdırsa, elə kömək edəcək”, yəni insanın başa düşdüyünə görə deyil, Yaradanın başa düşdüyünə görə.

Və bu, «öz istəyini Onun istəyinin qarşısında ləğv et»23, – deyə müdriklərimizin söylədiyi kimi adlanır. Halbuki əgər onun heç bir arzusu yoxdursa ki, hansısa məqsədə gəlsin və o, Yaradana dua edir ki, O, ona həmin məqsədə gəlməyə kömək etsin, təbii ki, belə halda onun öz istəyini Yaradanın istəyinin qarşısında ləğv etməsindən danışmaq olmaz. Çünki o demir: «Mən  nə istədiyimi  başa düşürəm və bilirəm mənə nə çatışmır, amma Sən mənə Öz başa düşdüyün kimi et». Ancaq bu halda demək olar ki, o, öz istəyini Yaradanın istəyinin qarşısında ləğv edir.

Amma nə üçün insanın öz istəyini ləğv etməsi lazımdır? Və əgər onun ləğv edə biləcəyi bir arzusu yoxdursa, deməli, bu, sanki kamillik deyil. Axı əksinə, ağıl bunu tələb edir ki, əgər insan Yaradanın istəyinə razıdırsa, bu, heç şübhəsiz, ondan yaxşıdır ki, insanın Yaradanın istəyindən fərqli bir arzusu olsun və o, bunu ləğv etməli olsun. Sanki onda müəyyən bir şər var və bu şəri ləğv etmək lazımdır. Axı daha yaxşı olmazdımı ki, onda ümumiyyətlə heç bir şər olmasın?

Məsələ bundadır ki, məlum olduğu kimi, ruhani kli xeyir və həzzlə dolmağa qadir olmaq üçün onda iki şərt yerinə yetirilməlidir.

Birinci şərt – onda aviyut xüsusiyyəti, yəni xeyir və həzz almaq arzusu olmalıdır.

İkinci şərt – onda ekran olmalıdır, yəni o, öz istəyinə və həzz almağa yönəlmiş meylinə uyğun olaraq qəbul etməməlidir, əksinə, yalnız Yaradanın bundan həzz alması üçünalmalıdır. Bu da «Öz Yaradanına həzz vermək üçün almaq» adlanır.

Lakin əgər onun qəbul edəcək kelimləri yoxdursa, yəni xeyir və həzz almağa yönəlmiş arzusu yoxdursa, onda o, yuxarıdan gələn yaxşılığı qəbul edə bilməz. Çünki heç bir dolum xisaron olmadan mümkün deyil. Buna görə də, insan çalışmalıdır ki, Yaradanın onu yaxınlaşdırması və Ona verə biləcəyi bütün yaxşılığı ona verməsi üçün onda xisaron yaransın və o, bunu arzulaya bilsin.

Eyni zamanda o, öz istəyini ləğv edir və Yaradana güvənir ki, şübhə yoxdur – Yaradan ona mütləq kömək edəcək və Ona faydalı olanı verəcək. Və buna görə də o, şikayət etmir ki, guya Yaradan ona insanın başa düşdüyü kimi kömək etmədi.

Və bu, o deməkdir ki, o, öz istəyini ləğv edir və deyir: mən öz işimi görürəm, yəni mənim başa düşdüyümə görə mənə xeyir gətirəcək olanı edirəm, və başa düşürəm və inanıram ki, Yaradan şübhəsiz mənim vəziyyətimi məndən daha yaxşı bilir və mən razıyam Tövrat və əhkamlarla məşğul olmağa, elə bil ki, Yaradan mənə mənim başa düşdüyüm kimi kömək etdi və mənim dua etdiyimə görə cavab verdi. Və baxmayaraq ki, mən görürəm ki, istədiyimə görə O mənə heç bir cavab vermədi, buna baxmayaraq, mən inanıram ki, Yaradan mənim duamı eşitdi və mənə elə cavab verir ki, bu, mənim üçün yaxşıdır, necə ki, O anlayır.

Və buna görə də mən həmişə dua etməliyəm ki, Yaradan mənə mənim başa düşdüyüm kimi kömək etsin, amma Yaradan mənə kömək edir, necə ki, O başa düşür ki, bu, mənim üçün xeyirlidir.

Və buna görə belə bir sual yaranır: əgər hər halda Yaradan insana Öz başa düşdüyü kimi kömək edirsə, o zaman insanın etdiyi dua nəyə lazımdır? Axı Yaradan insana onun etdiyi duaya görə cavab vermir, başqa cür deyil, yalnız Yaradanın başa düşdüyü kimi edir. Onda insanın duasının xeyri nədir və niyə Yaradan istəyir ki, biz öz başa düşdüyümüzə görə bizə çatışmayan şeylər üçün dua edək – halbuki O bizə Öz başa düşdüyünə görə cavab verir, necə ki, yuxarıda deyilmişdi?

Məsələ bundadır ki, biz bilməliyik: dua odur ki, biz bizə çatışmayan şeylər üçün dua edirik. Və biz şübhəsiz bilirik ki, bizə nə çatışmır və istəyirik ki, Yaradan bizim duamıza bizim başa düşdüyümüz kimi cavab versin – belə ki, əgər O bizim istəyimizi yerinə yetirsə, biz xoşbəxt insanlar olarıq, çünki O bizə çatışmayan hər şeyi vermiş olacaq.

Bilmək lazımdır ki, bir qayda var: «klisiz nur olmaz». Bu o deməkdir ki, heç bir dolum xisaron olmadan mümkün deyil. Beləliklə, belə çıxır ki, hətta desək ki, insan nəyin ona çatışmadığını bilir, buna baxmayaraq, bu hələ xisaron adlanmır ki,mütləq dolmalı olsun. Çünki insan düşünür ki, ona bir şey çatışmır, amma bu o demək deyil ki, onda həqiqi bir xisaron var.Xisaron o şeydir ki, həqiqətən insana çatışmır. Amma əgər insanda bir şey yoxdursa, bu hələ xisaron adlanmır, çünki çox şeylər var ki, insanın onları əldə etmək imkanı yoxdur, amma buna baxmayaraq, bu hələ də elə bir yer hesab olunmur ki, dolum üçün yararlı olsun.

Məsələn, deyək ki, bir insan bir ölkənin vətəndaşıdır və həmin ölkədə prezident seçkiləri keçirilir, hansı ki, bu seçkilər kimin prezident olacağını müəyyən edir. Bir nəfəri prezident seçirlər, amma bu insan sadəcə adi bir vətəndaş olaraq qalır və onda heç bir əziyyət yoxdur ki, niyə o, prezident olmadı. Amma eyni ölkədə başqa bir insan var ki, o düşünürdü ki, prezident olacaq və o, prezident olmaq üçün dostlarına və tanınmış adamlara çox güc sərf etmişdi ki, onlar ona kömək etsinlər. Amma sonda başqasını prezident seçirlər və o isə yalnız arzusu ilə qalır.Şübhəsiz ki, bu iki insan arasında fərq var, baxmayaraq ki, hər ikisinin nəticəsi eynidir – hər ikisi prezident olmadı. Amma böyük bir fərq var: biri prezident olmaq üçün güc sərf etmiş və dolum olmadan arzusu ilə qalmışdır, o biri isə prezident olmasa da, heç bir əziyyət hiss etmir ki, niyə prezident seçilmədi. Başqa sözlə desək, hətta əgər onu prezident etmək istəsəydilər belə, onun buna uyğun kelimləri olmazdı, yəni prezidentliklə başa çıxmağa imkan verən vasitələri olmazdı.

Çünki dolum üçün kli – bu, hər hansı bir şeyə olan arzudur. Arzu isə o zaman adlanır ki, insanda istədiyi şeyin yoxluğundan əziyyət var. Və hətta əgər onun hansısa bir şeyə arzusu varsa da və biz düşünürük ki, bu artıq «arzu» adlanır, buna baxmayaraq, bu hələ də həqiqi bir xisaron adlanmır ki, bu arzu doluma qadir olsun.

Bunun səbəbi ondadır ki, xisaron – insanın istədiyi şeyin yoxluğundan çəkdiyi əzabdır. Dolum isə – insanın arzuladığına nail olduqda aldığı ləzzətdir. Belə çıxır ki, onun yoxluğundan çəkdiyi əzaba uyğun olaraq, eyni dərəcədə dolumdan ləzzət ala bilər.

İndi isə başa düşək ki, biz dua edəndə – Yaradanın bizə bizim başa düşdüyümüz kimi kömək etməsi üçün etdiyimiz dua nədir. Və inanmaq lazımdır ki, deyildiyi kimi: «Çünki Sən bütün dillərin dualarını eşidirsən»18. Və bununla yanaşı, Yaradanın bütün dillərin dualarını eşitdiyinə arxalanmaq lazımdır. Amma Yaradanın insana onun başa düşdüyü kimi kömək etməli olduğuna arxalanmaq yox, Yaradanın ona Öz başa düşdüyü kimi kömək edəcəyinə arxalanmaq lazımdır.

Və biz soruşduq: belə olan halda, insanın etdiyi dua nə üçündür, axı Yaradan həmişə Öz başa düşdüyü kimi edəcək? Lakin məsələ ondadır ki, dua vasitəsilə dolum arzusu genişlənir. Çünki dualar artdıqca insanda xisaron çoxalır, yəni o, nə üçün dua etdiyini getdikcə daha çox hiss etməyə başlayır.

Axı, o, əvvəlcə hansısa bir dolumu öz xisaronuna istədikdə, hələ özündə həqiqətən də onun üçün çatışmayan bir şeyi hiss etmirdi. Sadəcə görürdü ki, başqaları müəyyən bir dolum üçün dua edirlər və yoldaşlardan eşidirdi ki, Yaradan’dan müəyyən bir dolum istəmək lazımdır. Buna görə də o da dua etməyə başladı ki, Yaradan ona arzuladığı şeyi versin.Lakin o həqiqətən  o, nə üçün dua etdiyini hiss etsə, ki,bu, ona doğrudan da çatışmır – belə bir hiss onda hələ yaranmamışdı.

Amma etdiyi duaların çoxalması nəticəsində o, öz-özünə yoxlamağa başlayır: həqiqətənmi o, nə üçün dua edirsə, ona çatışır, yoxsa bu, sadəcə onun üçün əlavə bir şeydir, yəni o, artıq izafi şeylər arzulayır? Başqa sözlə desək, o,  vacib olanları yerinə yetirir, amma bundan əlavə izafi şeylər istəyir, yəni sadəcə cəmiyyətin digər üzvləri kimi adi bir Yaradan xidmətçisi olmaq deyil,ruhaniyyətdə daha yaxşı bir həyat arzulayır.

Və etdiyi duaların bu yoxlanışı onu dərk etməyə gətirib çıxarır ki, o, həqiqətən də Yaradanın köməyinə möhtacdır ki, O, ona ruhaniyyətdaəheç olmasa nəyisə yerinə yetirməyə kömək etsin. Axı duaların sayəsində, o, hər dəfə dua etdikcə, bu onu diqqətə gətirir, yəni o, özünə baxmağa başlayır və yoxlayır: nəyin naminə dua edir? Müdriklərimizin bizə təyin etdiyi bu dualar – həqiqətənmi mənə onların dediyi kimi,dua etməyimiz lazım olan şeylər  yoxsa  başqa şeylər çatəşmır? Yəni bədənim başa düşür ki, nələri istəmək lazımdır.Belə çıxır ki, etdiyi duaların çoxalmasından o, həqiqi bir xisaron əldə etməyə başlayır və nəhayət  hiss edir ki, ona çatışmayan şeylərin yoxluğundan əziyyət çəkir. Və bu, ona həqiqi bir istək verir – o zaman o, istəyir ki, Yaradan onu Özünə yaxınlaşdırsın.

Və bu, o deməkdir ki, Yaradan ona kömək edir, yəni Zoar kitabında deyildiyi kimi: «Qoy ümidini Yaradanın üzərinə qoysun, O, ona necə lazımdırsa, elə kömək edəcək»6. Yəni inam ondan ibarət olmalıdır ki, Yaradan  onun dualarına Onun anladığı kimi kömək edir.

İndi isə Zoar kitabının sözlərinin davamını aydınlaşdıraq, orada deyilir: «Ayənin başqa izahı: “Xoşbəxtdir o adam ki, onun qüvvəsi Səndədir”1. Bu, belə deyildiyi kimidir: “Yaradan Öz xalqına qüc verəcək”7, yəni Tövratı verəcək. “Onun qüvvəsi Səndədir” o deməkdir ki, insan Tövratla Yaradanın adı naminə məşğul olmalıdır, yəni Şxinanın adı naminə, hansı ki,  “ad”» adlanır.11.

Və başa düşmək lazımdır ki, niyə Sulam şərhində belə deyir: «Yaradanın adı naminə, yəni Şxina, hansı ki, “ad” adlanır»11. Axı məlumdur ki, bizim bütün niyyətimiz, qurmalı olduğumuz niyyət, Yaradanı razı salmaq üçün olmalıdır. Belə olan halda, Zoar kitabının sözləri haqqında Sulamın dediyi «insan Tövratla Yaradanın Şxina adlanan adı naminə məşğul olmalıdır ,yəni Şxina, hansı ki, “ad” adlanır»11 nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, biz bütün Tövrat və ehkamlarla məşğuliyyətimizi Şxinaya həsr etməliyik. Belə olduqda başa düşmək lazımdır: «Şxina üçün» nə deməkdir?

Həmçinin biz Zoar kitabında bir neçə yerdə görürük ki, Tövrat və ehkamlarla məşğuliyyətimizdə niyyəti belə qurmalıyıq: «Şxinanı küldən qaldırmaq üçün». Belə olan halda, «Yaradan» və «Onun Şxinası» ifadələri arasında fərqi başa düşmək lazımdır.

Əvvəlki məqalələrdə biz atamın və müəllimimin Zoar kitabındakı «O – Şoxen ‘Orada məskunlaşan’, o isə – Şxina ‘məskən yeridir’»24 sözlərinə verdiyi sadə izahı gətirmişdik. O demişdi ki, bu o deməkdir ki: Şoxen’in aşkar olduğu yer – məskən adlanır. Beləliklə, bu, iki ayrı şey deyil, əksinə bir şeydir. Yəni bizdə nur və kli var. Başqa sözlə desək, Yaradanı dərk etmək yalnız Onu dərk edən kelim vasitəsilə baş verir.

Ona görə də biz Yaradan haqqında danışanda yalnız o barədə danışırıq ki, Yaradan bizə kelim vasitəsilə aşkar olunur. Halbuki nur haqqında kli olmadan ümumiyyətlə danışmaq olmaz. Yəni biz Yaradılış Məqsədini – Öz məxluqatını həzzləndirmək istədiyi məqsədi – Sonsuzluq adı ilə adlandırırıq. Başqa sözlə desək, Xeyirxah Yaradan məxluqatına xeyir verəndir. Və o kli ki, ali xeyirxahlıq orada aşkar olunur, malxut adlanır və o da Şxina adlanır ki, məhz orada xeyir və zövq aşkar olunur.

Və bundan belə çıxır ki, Yaradan Öz məxluqatına xeyir və zövq vermək istəyir, amma aşağıdakılarda elə kelim yoxdur ki, onlar ala bilsinlər, çünki almaq istəyənlər ilə Verən arasında forma baxımından ziddiyyət var. Və təbii ki, xeyir və zövq aşkar olunmur.Beləliklə, dünyada şər başlanğıc mövcuddur, çünki o, ruhaniyyətı elə təsvir edir ki, guya vermək pisdir. Və yalnız o şey ki, insan onu almaq naminə ala bilər – yalnız bu yaxşıdır.

Bu səbəbdən, aşağıdakılarda heç bir imkan yoxdur ki, onlar az da olsa vermək naminə işləsinlər, çünki insan özünə zərər verməz. Deməli, insanda vermək naminə işləmək üçün heç bir “yanacaq” mövcud deyil. Və təbii ki, ali dolum – yəni xeyir və zövq – aşağıdakılara aşkar olunmur.

Ona görə də belə çıxır ki, Yaradanın adı, hansı ki, ümumi ad olan «Xeyirxah və Xeyir verən»dir, yox olur və aşağıdakılardan gizlənir. Və bu ad Şxina adlanır və bu, Yaradanın məxluqata xeyir verən olaraq adı deməkdir. Və bu ad sürgündədir, yəni o yerdə ki, biz azacıq da olsa vermək naminə işləməyə başlayanda, dərhal  bu işdə sürgün vəziyyətini hiss edirik. Yəni biz belə hallardan qaçmaq istəyirik.İnsan eqoist sevgidə boğuluna qədər, onda vermək naminə iş haqqında heç bir anlayış yoxdur. Amma o, almaqdan imtina edərək vermək xətti ilə getməyə başlayanda, onun gözündə hər şey qaranlıqlaşır və o, bu vəziyyətdən qaçmaq istəyir – sanki ona hökm edilmiş bir sürgündən qaçan bir kəs kimi.

Və bu, hökmə qarşı cinayət işlətmiş və cəza olaraq sürgünə göndərilmiş bir insana bənzəyir. O, bütün vaxtını oradan qaçmağı düşünməklə keçirir. Eləcə də insan, əgər o hiss edirsə ki, bu iş onun almaq istəyinə heç bir şey gətirməyəcək, o zaman bu işə qarşı heç bir meyli olmur və o, ümumiyyətlə döyüş meydanından qaçmaq istəyir. Buna görə də hesab olunur ki, Yaradanın adı, yəni «Şxina», sürgündədir – yəni insan bu işdə sürgün dadını hiss edir.

Və buna görə də biz Yaradan’a dua edir və Tövrat və ehkamlarla məşğul oluruq ki, «Şxinaya küldən qalxmağa» kömək edək. Bu o deməkdir ki, Şxinanın yeri, hansı ki, Yaradanın adıdır – yəni Xeyirxah və Xeyir Verən – vermək üçün olan kelimdə aşkar olsun, necə ki, yuxarıda deyildi.

İnsan bu işdə kül dadını hiss edir və bu da «Şxina sürgündədir» adlanır, yəni insan orada sürgün dadını hiss edir, necə ki, yuxarıda deyildi, və bu işdən – yəni müqəddəslik işindən – qaçmaq istəyir. Müqəddəslik isə Yaradan’a ləzzət verməyə yönəlmişdir.Ona görə də biz fərdi işdə ( 'prat') qurtuluş üçün dua etməliyik, yəni hər kəs hiss etməlidir ki, o, sürgündən çıxıb. Bu isə o deməkdir ki, insan vermək naminə işlədiyi zaman hiss edəcək ki, o, İsrail torpağındadır. Yəni onun arzusu yalnız «birbaşa Yaradan’a» – 'yaşar el' – yönələcək, bu da İsrail torpağı adlanır.

Və bunun əlaməti odur ki, insan bütün qəlbi ilə yemək üzərindəki xeyir-duada söylədiyimiz sözləri deyə bilsin: «Sənə şükür edirik, Ey Yaradan, Rəbbimiz, atalarımıza gözəl, xeyirli və geniş torpaq miras verdiyin üçün»25. Yəni ümumi qurtuluş üçün dua etməklə yanaşı, biz həm də fərdi qurtuluş üçün dua etməliyik.

Beləliklə, insan sürgündə olduğu vaxtda o, sürgün dadını hiss edirdi – yəni onun qarşısında yalnız göylər naminə, öz mənfəəti naminə olmayan vermə şəkli canlananda, o, sürgün və kül dadını hiss edirdi, necə ki, yuxarıda deyildi. Amma qurtuluş zamanı, yəni o, sürgündən çıxanda, o, vermək naminə işdə dad hiss edir – bu dad «gözəl, xeyirli və geniş torpağın» dadıdır.

Başqa sözlə, «sürgün torpağı» odur ki, biz orada əzab dadını hiss edirik və daim oradan qaçmağın yollarına baxırıq. Eyni zamanda sürgündən çıxmaq o deməkdir ki, insan «gözəl, xeyirli və geniş torpağa» gəlir və bu torpaq barədə biz deyirik: «Sənə şükür edirik, Ey Yaradan, Rəbbimiz». Və bu torpaq «Yaşar El» – «birbaşa Yaradan’a» adlanır, necə ki, yuxarıda deyildi. Və məhz bu qurtuluşa çatmaq üçün biz çalışmalıyıq.

Lakin öz-özünə belə bir sual yaranır: niyə insan vermək naminə işdə kül dadını hiss edir və oradan qaçmaq istəyir – sanki sürgündə olan bir kəs kimi?

Və baxmayaraq ki, bunun bir çox səbəbləri var, buna əlavə olaraq daha bir səbəb qeyd etmək olar. Axı bir qayda var: « klisiz nur olmaz», yəni dolum xisaron olmadan mümkün deyil. Buna görə də əvvəlcə sürgünə girmək lazımdır – yəni bu işdən əzab hiss etməyə. Çünki «almaq arzusu» adlanan bədən bu işi kiçik görür və ona qarşı çıxır, çünki bu iş onun təbiətinə ziddir. Və məhz sürgündə olduğu zaman çəkdiyi əzablar səbəbindən insan bu hissləri yaşayır.

Yəni məhz o kəslər ki, vermək naminə işlə məşğul olurlar və bədən müqavimət göstərir, amma onlar bədənin iddiaları qarşısında təslim olmur və bədənin əzablarını yaşayırlar – yəni bədənin müqavimət göstərdiyi hər bir şeydə əziyyət çəkirlər, amma döyüş meydanından qaçmırlar, əksinə daim şər başlanğıcla müharibədədirlər: bir dəfə insan qalib gəlir, bir dəfə bədən üstün olur. Onlar daim yüksəliş və enişlərdədirlər və ruhları üçün sülh yoxdur.

Belə olan halda, onların keçirdiyi əzablar sayəsində – axı onlar digər insanlara bənzəmirlər, çünki digərləri, bədənin vermək naminə işə müqavimət göstərdiyini gördükdə, dərhal bu işdən qaçır və əzab hiss etmirlər. Çünki onlar bu işdə deyillər ki, bədənin onlara müqavimət göstərməsindən sürgün dadını hiss etsinlər. Axı onlar bədənin hakimiyyətinə boyun əyirlər və bunun haqqında İsrail torpağına böhtan atan kəşfiyyatçıların iddiasına bənzər sözlər deyirlər.

Necə ki, əvvəlki məqalələrdə dediyimiz kimi, orada biz Zoar kitabının sözlərini gətirmişdik. Hər halda, onların elə kelimləri yoxdur ki, onlar qurtuluş ala bilsinlər. Necə ki, bu, «Tövratın Bəxş Tdilməsii» kitabında aydınlaşdırılır, orada deyilir: «Sürgün mövcudluqdan əvvəlki yoxluqdur, mövcudluq isə qurtuluşdur... Buna görə də “qurtuluş” (geula) sözündəki bütün hərflər “sürgün” (gola) sözündə də var, yalnız “alef” hərfi yoxdur. “Alef” hərfi isə dünyaların Hökmranına işarə edir, necə ki, müdriklər deyiblər. Bu da bizə göstərir ki, yoxluğun forması yalnız mövcudluğun inkarıdır»26.

Və buna görə də biz yemək üzərindəki xeyir-duada deyirik: «Sənə şükür edirik», və əlavə edirik: «Və bizi Misir torpağından çıxardığın və bizi qulluq evindən azad etdiyin üçün, Ey Yaradan, Rəbbimiz». Bu bizə öyrədir ki, biz «gözəl, xeyirli və geniş torpağa» çatmaq üçün əvvəlcə kelim yaratmaq mərhələsindən keçməliyik, necə ki, yuxarıda deyildi. Yəni Misir torpağında olmaq və görmək ki, onlar Firona, Misir padşahına xidmət edən qullardır. Sürgünün əzabları isə onlara Yaradan’a dua etmək ehtiyacı verir ki, O, onları sürgündən çıxarsın. Necə ki, deyilir: «İsrail oğulları işdən nalə çəkdilər və fəryad etdilər, və onların fəryadı Yaradana qalxdı». Beləliklə, sürgün kli xüsusiyyətidir, qurtuluş isə nur və xeyirdir.

Və buradan çıxır ki, Sulam şərhində aydınlaşdırdığı Yaradanın adı – bu, Şxinadır, hansı ki, Yaradanın adı adlanır. Biz soruşduq ki, niyə deyilməlidir ki, Tövrat və ehkamlarla məşğuliyyətimizdə niyyəti Şxina üçün qurmalıyıq? Və biz bunu belə izah etdik: mənim atam və müəllimimin dediyi kimi, Şoxen və Şxina bir şeydir. Sadəcə olaraq, Şoxenin aşkar olunduğu yer «Şxina» adlanır.

Bunu belə bir nümunə ilə başa düşmək olar: biz birini müdrik, varlı və ya səxavətli adlandıranda, bu adlar başqa bir varlığa, yəni həmin insanın özündən fərqli başqa bir bədənə işarə edirmi? Başqa sözlə desək, bu, bir bədəndir, lakin onun müdrikliyi başqalarında aşkar olunanda, onlar onu müdrik adlandırırlar, yaxud varlı, yəni başqalarına aşkar olunanlara uyğun olaraq. Beləliklə, onun adı – sadəcə olaraq, Yaradan tərəfindən aşkar olunan şeydir.