1. Və Musa getdi

 Məqalə 1, 1986

Zoar kitabında deyilir: «“Və Musa getdi”¹. Ravvin Xizqiya bu sözlərlə başladı: “O, Musanın sağ əlini, onun izzət əlini yönəltdi, sular onun qarşısında yarıldı”²… Üç müqəddəs – iki qardaş və bir bacı – onların arasında gedirdi. Bunlar kim idi? Musa, Aaron və Məryəm… Çünki biz müəyyən etmişik ki, Aaron – İsrailin sağ əlidir. Necə ki deyilir: “Xanaanlı, Arad padşahı eşitdi ki, İsrail Atarim yolu ilə gəlir”³. “Atarim yolu ilə” – bu o deməkdir ki, İsrail sanki əli olmayan və hər bir yerə söykənərək gedən bir adama bənzəyirdi. Çünki “Atarim” ‘yerlər’ deməkdir. O zaman: “O, İsrailə hücum etdi və əsirlər götürdü”³ – və bu, onların sağ əlsiz olduqları üçündür. Gəl və bax: Aaron bədənin – yəni Tiferet ‘izzət’in sağ əli idi. Buna görə də deyilir: “O, Musanın sağ əlini, onun izzət əlini yönəltdi”²»⁴.

Buradan Zoarın “Xanaanlı eşitdi”³ ayəsi ilə bağlı gətirdiyi alleqoriyanı başa düşmək lazımdır. Raşi bunu belə izah edir: «O eşitdi ki, Aaron vəfat etdi və izzət buludları çəkildi»⁵. “Əli olmayan bir insan kimi”⁴ – bu nə deməkdir ki, Aaron sağ əl idi? Bundan əlavə, əli olmayan insanın getdiyi zaman hər yerə söykəndiyi alleqoriyasını başa düşmək lazımdır. Və bilməliyik ki, biz bir şeyi etmək istəyəndə, onu etməyə vadar edən bir səbəb olmalıdır. Bu səbəbin əhəmiyyətinə uyğun olaraq insan arzuladığı nəticəyə çatmaq üçün səy göstərə bilir.

Ona görə də, insan Yaradanın işində irəliləməyə başlayanda və inam və bəxşetmə xüsusiyyətində işləmək istəyəndə, o, mütləq şəkildə bilmək istəyir ki, onu məhz bu yolla getməyə məcbur edən səbəb nədir. Və hər kəs öz ağlı ilə anlayır ki, əgər bu iş almaq və bilik əsasında qurulsaydı, bu iş daha yaxşı və uğurlu olardı. Yəni “özünü sevmək” adlanan bədən bu işə bu qədər müqavimət göstərməzdi. Çünki bədən, hərçənd ki, istirahət arzusundadır və ümumiyyətlə işləmək istəmir, əgər bu iş almaq və bilik üzərində qurulsaydı, şübhəsiz, işləmək daha asan olardı və əlbəttə ki, daha çox insan Tövrat və ehkamlarla məşğul olardı.

Atam və müəllimim dedi ki, Yaradan istədi ki, bədən tərəfindən bir müqavimət olsun – belə ki, insan kömək üçün Yaradanın özünə müraciət etməli olsun. Və əgər Yaradan kömək etməzsə, insanın məqsədə çatması mümkünsüz olar. Bu da ona görə edilmişdir ki, insanda hər dəfə müqəddəslik dərəcələrində daha yüksək bir pilləyə qalxmaq imkanı olsun, necə ki müdriklərimiz demişlər: «Təmizlənməyə gələnə kömək olunur»⁶. Və [Zoar] soruşur: Nə ilə kömək olunur? [Və cavab verir:] müqəddəs bir ruhla (ruach ha-kodeş)⁷. «İnsan doğulduğu zaman, ona “nefeş” adlı bir can verilir, … və əgər o, daha artığına layiq görülərsə və s.»⁸. Ona görə insana iş verilir ki, onun müqəddəslik dərəcələrində yüksəlmək imkanı olsun.

Lakin işin gedişatına görə, yəni insanın Yaradanın köməyini istəməsi üçün, diqqətli olmaq lazımdır. Çünki insan işə başladığı zaman bədən ona deyir: «Sənə nə olub ki, bu qədər peşmansan? Axı sən öz təbiətini – “özünü sevmək” adlanan bu xüsusiyyəti – məğlub edə bilməzsən. Və sən bundan çıxa bilməzsən, yalnız bu halda Yaradan sənə kömək edə bilər. Əgər belədirsə, niyə sən bu qədər səy göstərirsən ki, eqoist sevgidən çıxasan? Axı bu sənin üçün boş yerə bir işdir! Əgər belədirsə, bu zəhmətlər mənə nəyə gərəkdir?»

Və bu barədə atam və müəllimim demişdi ki, insan hər hansı bir işi görmək istəyəndə, əvvəlcə deməlidir ki, seçimin hamısı onun özündən asılıdır. Və bu halda deməyə dəyməz ki, Yaradan kömək edəcək. O, öz tərəfindən nə qədər güc sərf edə bilərsə, bu qədərini mütləq sərf etməlidir. Və yalnız bu hərəkəti tamamlayacaq qüvvə – onu tamamlamaq – Yaradanın vəzifəsidir. İnsan bu işi, yuxarıda göstərilən səbəbdən, təkbaşına tamamlaya bilməz.

Bu da müdriklərimizin dediyi kimidir: «Rav Tarfon deyirdi: Sən işi tamamlamaqla mükəlləf deyilsən»⁹. Belə olan halda, insan deyə bilər: «Bəs mən niyə işləməliyəm? Axı mən bu işi sona çatdıra bilmirəm. Onda mənim bu işdən nə xeyrim olacaq?» Və buna görə də Mişna davam edir: «Lakin sən bu işdən azad olmaq ixtiyarında da deyilsən»⁹.

Beləliklə, burada bir-birinə zidd kimi görünən iki şeyi görürük. Axı bir tərəfdən insana deyilir ki, o, “boyunduruq altındakı öküz və yük daşıyan eşşək kimi” işləməlidir¹⁰. Buradan belə çıxır ki, müqəddəs iş insandan asılıdır və onun əlindədir, yəni o, bu işi sona çatdıra bilər. Digər tərəfdən isə deyilir, necə ki yazılıb: “Yaradan bu işi Mənim yerimə tamamlayacaq”¹¹.

Əslində isə, hər iki tərəf lazımdır. Çünki bir tərəfdən insan seçimi etməlidir – yəni onun göylər naminə işləmək arzusu olmalıdır. Və əgər o, öz işini sona çatdıra bilsəydi, olduğu vəziyyətdə qalardı, çünki artıq özünü kamil bir insan kimi hiss edərdi. Axı o görür ki, etdiyi bütün əməllər göylər naminədir – daha ona nə çatışmır? Buna görə də onda Tövratın nurunu cəlb etmək üçün heç bir ehtiyac olmazdı.

Lakin insanda Tövrat vasitəsilə irəliləmək üçün bir ehtiyac olmalıdır – axı Tövrat “Yaradanın adları” deməkdir və Yaradan bu adları məxluqlara ifşa etmək istəmişdir. Və “nursuz qab olmaz” qaydasına əsasən – o, Tövrat nurunu necə ala bilər, əgər onda “ehtiyac və həsrət” adlanan bir qab yoxdursa? Buna görə də insan işləməyə başlayanda və görür ki, işi sona çatdıra bilmir, o zaman Tövrat nuruna qarşı ehtiyac və həsrət alır.

Çünki müdriklərimizin dediyi kimi: “Onun içindəki nur insanı mənbəyə qaytarır”¹². Və o zaman hər dəfə təmizlənmək istəyəndə, yuxarıdan daha böyük bir kömək almağa məcbur olur. Buna görə də həm biri, həm də digəri lazımdır və bu ikisi arasında heç bir ziddiyyət yoxdur, çünki onların hər birinin özünəməxsus rolu var.

Və biz buna bənzər bir şeyi maddi həyatda da görürük. Axı heç bir şübhə yoxdur ki, ruhani aləmdə baş verən hər bir hadisənin oxşarı maddi dünyaya da yayılır. Və görürük ki, qayda belədir: əgər insan küçədə dayanıb, ağır bir yük dolu kisəsi varsa və o, yanından keçən adamlardan bu kisəni onun çiyninə qaldırmağa kömək etmələrini xahiş edirsə, hər biri ona belə cavab verir: “Mənim vaxtım yoxdur, başqasından xahiş et. Axı burada sənə kömək edə biləcək adam çatışmazlığı yoxdur, elə də böyük bir ehtiyacın yoxdur.”Lakin əgər həmin insan artıq ağır kisəni çiynində daşıyırsa və kisə az qala çiynindən sürüşüb yerə düşmək üzrədirsə, və bu zaman o, yanından keçən adamlardan bu yükü düzəltməyə kömək etmələrini istəyirsə ki, yerə düşməsin, biz görürük ki, belə halda heç kim demir: “Mənim vaxtım yoxdur, başqasından xahiş et ki, sənə kömək etsin”, – əksinə, kimin yolu onun yanından keçirsə, o adam dərhal kömək edir.

Burada biz iki hal arasındakı fərqi dərk etməliyik: bir halda, kisə yerin üstündədir və insan onu qaldırmaq üçün kömək istəyir – bu zaman hər kəsin bir bəhanəsi var ki, niyə kömək etmir. Digər halda isə, yük artıq onun çiynindədir, və az qalır yerə düşsün – onda ilk qarşısına çıxan ona dərhal kömək edir. Buradan belə başa düşmək olar ki, bu, artıq işin ortasında olan insana aiddir, yəni o artıq işləməyə başlayıb və indi dua edir, kömək istəyir ki, işini davam etdirə bilsin, yəni onun çiynindəki yük düşmək üzrədir – belə olanda, ona kömək olunur.

Halbuki əgər o hələ işə başlamaq istəyirsə, onda deyirlər: “Tələsmir. Fərz et ki, işə başlamaq arzun bir az gec, bir müddət sonra gələcək. Bu elə də qorxulu deyil.” Və buna görə də hər kəs görür ki, insanın burada və indi kömək almağa elə də böyük ehtiyacı yoxdur, bir qədər gözləyə bilər, ta ki, əlavə vaxtı olan biri tapılsın və onda ona kömək etsin.

Və nəticə budur ki, əgər insan gözləyirsə ki, Yaradan ona kömək edəcək, və o zaman deyəcək: “İndi mən işləyə bilərəm! Çünki Yaradan mənə istək və meyil verməmişdən əvvəl mən öz bədənimin istəklərinə qarşı dura bilmirəm. Mən sadəcə oturub gözləyirəm, nə vaxt Yaradan mənə kömək edəcək ki, mən Onun işinə başlaya bilim”, – bu, o insana bənzəyir ki, o dayanıb gözləyir ki, yanından keçən hər hansı biri tam dolu və ağır kisəni onun çiyninə qaldırsın.

Eləcə də bu insan da dayanıb gözləyir ki, Yaradan ona güc versin, kömək etsin və ali Malxutun yükünü onun çiyninə qoysun, necə ki deyilib: “Boyunduruq altındakı öküz və yük daşıyan eşşək kimi”¹⁰. Bu boyunduruq və bu yük ilə o istəyir ki, Yaradan ona kömək etsin və o zaman işi başlasın. Belə insana deyilir: “Fürsəti gözlə. Hələlik isə ali Malxutun yükünü qəbul etmək istəyinlə birlikdə yerdə, aşağıda qal.”

Eyni zamanda, o kəs ki, artıq bu işə başlayıb və demir ki, “mən gözləyərəm, nə vaxt Yaradan mənə müqəddəs iş üçün istəyimi verəcək və onda başlayaram”, – əksinə, o gözləmək istəmir, çünki işə və həqiqətə çatmaq istəyindən irəli getməyə təkan alır, baxmayaraq ki, o, irəliləmək üçün özündə bir güc görmür – Naxşon kimi.

Lakin o görür ki, bu işi davam etdirməyə qadir deyil və qorxur ki, onun daşıdığı ali Malxutun yükü düşməyə başlayır. Onda o, kömək almaq üçün qışqırmağa başlayır, çünki hər dəfə görür ki, öz üzərinə götürdüyü bu yük yavaş-yavaş çiynindən düşür. Bu da o insana bənzəyir ki, çiynində bir kisə var və görür ki, kisə yıxılmağa başlayır. Beləliklə, biz maddi aləmdə görürük ki, o, qarşısına çıxan hər kəsdən kömək istəyəndə, köməyi dərhal yerindəcə alır. Heç kim bunu sonraya saxlamır.

Eynilə ruhi aləmdə də belədir: o kəs ki, yavaş-yavaş yükün və daşıdığı bərənin düşmək üzrə olduğunu görür – yəni əvvəllər öz üzərinə götürdüyü «boyunduruq altındakı öküz və yük daşıyan eşşək» formasındakı işi artıq çiynindən düşməkdə görür və anlayır ki, o, bir addım sonra düşüş mərhələsində olacaq, o zaman Tənha Yaradan’a qışqırır – onda ona kömək gəlir, necə ki, müdriklər demişdir: «Təmizlənmək istəyənə kömək edərlər»¹³, necə ki, yuxarıda Zoar kitabının sözlərində deyildiyi kimi.

Halbuki o kəs ki, gözləyir ki, əvvəlcə Yaradan ona kömək etsin və deyir ki, sonra işləməyə qadir olacaq, – bu barədə atam və müəllim demişdir: «Küləyin qayğısını çəkən heç vaxt əkini əkməz, buluda baxan isə [heç nə biçməz]»¹⁴. Bu o deməkdir ki, o dayanıb gözləyir ki, Yaradan ona dönüş küləyi göndərəcək. Belə bir insan heç vaxt həqiqətə çatmayacaq.

İndi isə qayıdaq əvvəl soruşduğumuz suala: hansı mənanı verir bu alleqoriya – insanın əli olmadan hər yerə söykənərək getməsi və Axaronun ölümündən sonra əlin yox olması, bunun nəticəsində Kənəa niyə İsrail xalqı ilə döyüşmək imkanı yaranması? Bilmək lazımdır ki, «sağ əl» dedikdə «hesed» xüsusiyyəti – vermək qabı nəzərdə tutulur. Yəni, insan yalnız mərhəmət göstərmək və vermək istəyir. Axaron isə bu gücü İsrail xalqına cəlb edirdi.

Bu səbəbdən heç kim İsrail xalqı ilə döyüşə bilmirdi. Çünki adətən bədən insana yaxınlaşır və ona başa salır ki, əgər insan onu dinləsə, o, ona çoxlu ləzzətlər verəcək. Lakin əgər bədən eşidirsə ki, insanın bütün istəyi yalnız verməkdir, o zaman bədən görür ki, bu insanla danışmağa gücü çatmır.

Və bu vermək gücünü onlar kahin olan Axarondan alırdılar – o, «hesed» xüsusiyyətidir – və onunla bağlanmışdılar. Buna görə də onun himayəsi altındaydılar. Axaron öldükdə, vermək gücü yox oldu və onda artıq «özün üçün almaq» ilə mübarizə başladı, çünki bədən artıq insanla mübahisə aparmaq üçün səbəb və imkan tapdı. Ona görə də bu alleqoriyanı gətirir: əli olmayan insan, yəni hər dəfə dəstəyə ehtiyacı olan və yol boyunca söykənəcək nöqtə axtaran.

Nəticə isə budur ki, onlarda «bilikdən yuxarı» adlanan zehin gücü – «moaḥ» və həmçinin vermək gücü – «liva», yəni ürək gücü çatışmırdı. Buna görə də insan hər dəfə səy göstərdikdə, bədən bir dayaq tələb edirdi. Yəni deyirdi: «Nəyə əsasən istəyirsən ki, mən sənə işləmək üçün güc verim?» Amma əgər «hesed» xüsusiyyətinə, yəni deyə biləcək bir gücə sahib olsaydı: «Mən biliyin fövqündə gedirəm», – onda bu yetərli olardı. Çünki bu, Axaronun xüsusiyyəti – «hesed» xüsusiyyətidir, yəni «vermək və biliyin fövqündə getmək» xüsusiyyəti.

Və bu, “Torpağı heç nə üzərinə asdı” (İyyov 26:7) sözləri ilə izah olunur. Mənim atam və müəllim bu ifadəni belə şərh edirdi: "İnamın bilikdən yuxarı olması" o deməkdir ki, insanda heç bir dayaq yoxdur, hər şey havada asılı vəziyyətdədir. Və deyilir: “Torpağı asdı”, burada “torpaq” dedikdə "yuxarı Malxut" nəzərdə tutulur. “Heç nə üzərinə” (‘bli-ma’) – “bli” – yəni heç bir dayaq olmadan.

Ona görə də Axaron öldükdə, onlarda bu gücü cəlb edən heç kim qalmadı. Və onlar bilik daxilində irəliləməyə başladılar və təbii olaraq hər bir yerdə dayağa söykənirdilər. Bu o deməkdir ki, harada bədənə Tövrat və əməllərlə məşğul olmağa stimullaşdırıcı bir dayaq görünürdüsə, onlar həmin yerdən istifadə edirdilər. Və bu “Atarim (yerlər) yolu ilə” adlanır – yəni əlisiz gedən insan kimi, yuxarıda deyildiyi kimi. Və təbii olaraq, Kənəani gəldi və İsrail ilə döyüşməyə başladı, çünki bilik daxilində olan yerdə onların hakimiyyəti var, və o hakimiyyət vasitəsilə döyüşə bilirlər. Halbuki “bilikdən yuxarı” yolda onların bu yol ilə mübahisə etmək imkanları yoxdur, çünki o yol heç bir dayağa ehtiyac duymur.

Buna əsasən belə çıxır ki, əsas səylər o vaxt başlayır ki, insan bilikdən yuxarı getmək istəyir və bu gücü o, yuxarıdan almalıdır. Bu güc əvvəllər onlara Axaronun xüsusiyyəti vasitəsilə gəlirdi, indi isə insan özü bu gücü cəlb etməlidir, yəni Yaraddan bu gücü istəməlidir. Və o zaman iki hal başlayır, və onları fərqləndirmək lazımdır:

– biri – Yaradanın ona bu gücü verəcəyini gözləyən və sadəcə gözləyən insan;

– digəri – gözləməyə səbr etməyən, Yaradanın ona kömək etməsini gözləmədən işləməyə başlayan və sonra “Canıma qədər gəlib çıxdı sular!” (Tehillim 69:2) deyərək Yaraddan kömək istəyən insan. Və çünki artıq aydın şəkildə anlayır ki, yalnız Yaradan ona kömək edə bilər, o da bu köməyi alır.

Və dua qaydası boş sözlərdən ibarət olmamalıdır. Əksinə, insan özünü şər hakimiyyətinə tabe olma təhlükəsi ilə üz-üzə görəndə və qarşısına onu çaşdırmaq və ali Malxutun yükünü üzərinə götürmək istəyi ilə etdiyi işdən uzaqlaşdırmaq üçün güclü arqumentlərlə gələnlər çıxanda – və onlar öz imkanları daxilində olan hər şeydən istifadə edərək onun yolunu kəsməyə çalışanda – məhz bu zaman dua yaranır.

Bunu biz şairin bizə şərin aydın təsvirini verdiyi şəkildə görürük. “Slixot”da belə deyilir:
“Sənə, ey Yaradan, səslənirəm, ey Qorxunc və Dəhşətli! Gizlətmə Öz simanı müsibət günündə,
Zaman ki, qarğayanlar bizə qalxırlar…
Onlar deyirlər ki, Əzəliyə tabe olmaq, Onun qarşısında əyilmək, Ona ibadət etmək lazım deyil –
O ki, müqəddəsliyə malik deyil, tez-tez bağışlayan,
Eləcə də ilahi qorxunun qorxuduculuğundan qorxmaq da lazım deyil.
Bunu eşidəndə qəlbim narahat olur.
Mən düşmənimə belə cavab verəcəyəm:
Mən istəmərəm ki, atamın Yaradanı ilə birliyi unudam və tərk edəm…”

Buna əsasən belə nəticə çıxır ki, insan ali Malxutun yükünü üzərinə götürmək istəyəndə –
burada “yük” dedikdə, “boyunduruq altında öküz və yük daşıyan uzunqulaq” (Yeşaya 1:3) nəzərdə tutulur –yəni həm eşşək, həm də öküz bu işi qəbul etməyə qarşı çıxırlar və işi məcburiyyətlə görürlər.Bəs nə üçün onlar buna qarşı çıxırlar, əgər hiss edirlər ki, işləyirlər?Çünki əgər onlar iş zamanı zövq alırlarsa – məsələn, yemək yeyərkən –bu da hərçənd bir fəaliyyətdir, amma əgər insan iş əsnasında zövq alırsa,bu artıq “iş” sayılmır.

Ona görə də insanın “xafets xesed” adlanan sağ əli – yəni yalnız mərhəmət etmək istəyində olması – olmadıqda və insan işdən zövq almadıqda, o zaman Sitra Axranın bu işə müdaxilə etməyə heç bir imkanı olmur, yəni onunla vuruşmağa heç bir əsas olmur. Halbuki “Aaron vəfat etdikdə”, əgər insan Axaronun “xesed” xüsusiyyətinə çatmayıbsa, onda kənardan olanlar – yəni xarici qüvvələr – onun yanına gəlib ona müxtəlif sözlər deyirlər ki, onlar İlahi İdarəni inkar edirlər.Və bu zaman iş artıq yuxarıda deyilən kimi iki formada aparılır .