37.Kim insan haqqında şahidlik edir

Şahidlik etmək ehkamı

Zoarda(Hakimlər) deyilir: "Məhkəmədə şahidlik etmək -ehkamı odur ki, yaxının şahidlik etmədiyi üçün pul itirməsin. Buna görə də qərar veriblər: insanın şahidləri evinin divarlarıdır, yəni burada ev dedikdə, qəlbinin divarları nəzərdə tutulur. Yazılıb: “Hizkiyau üzünü divara çevirdi”  yəni, Hizkiyau qəlbinin divarlarından dua edirdi. Həmçinin ev əhli bir şəxsin xeyrinə şəhadət verir. “Ev üzvləri” 248 orqan (istəklər) deməkdir, çünki burada bədənə ev deyilir.

Mişna müəllifləri belə qərar veriblər: günahları sümüklərinə həkk olunmuş günahabatmış, xeyirxah əməlləri sümüklərinə yazılmış isə salehdir. Buna görə də Davud belə deyib: «Bütün sümüklərim danışacaq». Bəs nə üçün günahlar ət, əzələ və dəri üzərində deyil, sümüklərdə daha çox toplanır? Bunun səbəbi sümüklərin ağ olması və qaranın ağ fondan başqa heç yerdə görünə bilməməsidir.

Eynilə Tövrat da daxildən ağ rəngdədir, yəni xaricdən perqament və qara mürəkkəbdən ibarətdir, burada  qara və ağ - Nur və qaranlıq mənasını daşıyır. Üstəlik, bədən öz sümükləri üzərində ucalır və buna görə də yaxşı əməllər və günahlar onun sümükləri üzərinə yazılır. Əgər insan ləyaqətlidirsə, bədəni sümükləri üzərində diriləcək, əgər layiq deyilsə, qalxmayacaq və ölülər arasından dirilməyəcək”.

Zoarın dilini başa düşmək lazımdır, məsələn, " sən məhkəmədə şahidlik et ki, yaxının şahidlik etmədiyi üçün pul itirməsin. " nə deməkdir – yəni bu, ruhun islah edilməsinin daxili işində nə deməkdir? Biz başa düşməliyik ki, onun iddiası nədən ibarətdir,  kimdən və nə tələb edir, yalnız imanlı bir insanın şahidlik etməyin dəyərli olmasının əhəmiyyəti nədədir?

İnsan daxili işində iddia edir ki, Yaradan onun bütün tələblərini yerinə yetirsin. Və əgər belədirsə, o zaman iddialarının əsaslı olduğunu göstərmək üçün o, ifadə verməlidirmi? Doğrudanmı Yaradan insanın doğru danışdığını, yoxsa yalan danışdığını bilmir, yoxsa yalnız insan şəhadət verəndə Yaradan onun iddiasının doğru olduğunu görür?

Bəs insan özü haqqında necə etibarlı şahidlik edə bilər? Və biz anlamalıyıq ki: şəhadət (şahidlik) onun qəlbinin divarlarından gəlməlidir – ifadəsi nə məna daşıyır?

Məyər etirafın ağızdan gəlməsi qəbul olunmayıb? Müdriklərimizin dediyi kimi: “Yazılarından yox, dillərindən” . Burada isə,şəhadət ağızdan yox, ürəyin divarlarından gəlməlidir deyir?! Həmçinin anlamaq lazımdır ki, o, Mişna müəlliflərinin belə buyurduğunu nəzərdə tutur: "Günahkarın - günahları sümükləri üzərində həkk olur, saleh insanın isə - xeyirxah əməlləri sümüklərinə yazılır." Həqiqətənmi günahlar və nemətlər yer üzünün sümüklərində yazılıb? Doğrudanmı ruhani anlayışlar kimi, yəni Əmrlər və onların pozulması adi sümüklərə həkk olunub?

Günahların və xeyirxah əməllərin sümüklərə niyə və necə yazılmasının izahı isə daha qarışıqdır: sümüklər ağdır, qara mətn isə ağ fondan başqa heç yerdə yaxşı görünmür. Həm də bu sözləri başa düşməlisiniz: "Və öz sümükləri üzərində yüksələcək bir bədəndən başqa heç bir şey yoxdur." Niyə məhz sümüklərdə?Bədənin dirilib-dirilməməsi doğrudan da sümüklərdən asılıdır!?

Ruhani əmələ münasibətdə yuxarıda göstərilənləri başa düşmək üçün, qabsız Nur olmadığına dair məşhur qaydanı xatırlamaq lazımdır, yəni kəskin ehtiyac yoxdursa, hər hansı bir dolğunluq hissi almaq mümkün deyil – yəni doldurulacaq bir istək yoxdursa deməli, dolmağa da ehtiyac yoxdur.

Məsələn, insan ac olmasa, nahar etməyəcək. Və əlavə olaraq: insanın yeməkdən aldığı həzzin ölçüsü onda bu yeməyə yaranan ehtiyac (aclıq hissi) ilə ölçülür. Odur ki, insan heç bir ehtiyac hiss etmirsə, onun hər hansı bir həzz almaq imkanının olacağına ümid yoxdur. Çünki orada (həzzlə) doldurulacaq “sahə” də yoxdur.

Biz insanın öz daxili əməllərinin nizamına əsaslanaraq,Yaradılış ideyasını hissi qavrayışının dərinlikləri ilə  duyması sayəsində irəliləməsindən bəhs ediriksə,bu o deməkdir ki, onun bu əməli “Yaradan rizası üçün” niyyəti ilə görmək istəyi var. Təbii ki, yuxarıdakı qaydaya görə, onun buna ehtiyacı olmalıdır, yəni Yaradan üçün əməllər etməyə borclu olduğunu hiss etməlidir. Onun bu zərurəti hiss etmə dərəcəsinə görə,  qaba (Kli-yə) malik olduğunu deyə bilərik. Və bu qabın doldurulması Yaradan üçün işlədiyi vaxta təsadüf edir, yəni Yaradanı razı salmaq istəyinin olması, onun bədəninin də  artıq Yaradan üçün işləməsinə razı olması deməkdir.

İnsan təbiətinə uyğun olaraq almaq (həzz hissi) üçün yaradılmışdır, vermək üçün deyil. Və əgər bir insan vermək istəyi üçün işləmək istəyirsə, yəni buna istəyi varsa, bədən dərhal onun qarşısına çıxaraq  soruşacaq: niyə yaradıldığınız təbiəti dəyişdirmək istəyirsiniz, ehtiyacınız nədir, nəyiniz əskikdir? Və həqiqətənmi 100% başa düşürsən ki, vermək istəyi üçün işləməyə hazırsan?

Görmürsünüzmü, başqaları Ehkamlara necə əməl edir, onlar öz hərəkətlərinin dəqiq və vicdanlı olmasını təmin etməyə necə çalışırlar? Bu o deməkdir ki, Tövrat və Ehkamlara görə yaşayarkən onların əsas qayğıları əməllərində bütün xırdalıqlarına qədər riayət olunmasıdır. Və əslində niyyət haqqında düşünmürlər, əksinə belə deyirlər: “Aydındır ki, əlimizdən gələni edirik, amma niyyətə o qədər də əhəmiyyət vermirik, çünki Yaradan üçün çalışmaq bütöv cəmiyyət üçün deyil, seçilmiş insanlar üçündür. ”

Bədən öz suallarını soruşduqda, açıq şəkildə dürüst olaraq soruşur. Və layiqli cavab almadan insana vermək istəkləri haqqında düşünməyə imkan vermir, çünki... ədalət bədənlədir və qabsız Nur yoxdur. “Əgər altruizmə ehtiyac hiss etmirsənsə, o zaman bütün bu hay-küy nəyə lazımdır?”

Buna görə də bədən insana deyir: "Əvvəlcə mənə altruistik istəklərə ehtiyacın nə olduğunu söylə, sonra danışarıq." Və yuxarıda deyilənlərə əsasən, bu istəyə ehtiyac, verə bilmədiyi üçün əzab çəkən zaman olmalıdır və buna görə də, qabı qurmadığı üçün, təbii ki, Nuru, yəni islahı qəbul etməyə də layiq ola bilməz.

Buna baxmayaraq insan Yaradana verə bilmədiyi üçün böyük bir narazılıq içində yaşamağa çalışmalıdır. Və bu narazılığın böyüklüyü onun bu duyğunun olmamasından keçirdiyi iztirablara uyğundur, çünki istədiyi şey onda yoxdur. Hər halda buna ehtiyac deyilmir, çünki əsl ehtiyac onun malik olmadığı üçün yaşadığı əzabla ölçülür.

Və buradan Arinin dediklərini belə anlamaq olar: “Yaradanını sev və Ona bütün qəlbinlə itaət et”,  - bəs burada “qəlb” nə kimi məna daşıyır? soruşduqda – cavabında : “bu duadır” sözlərini anlamaq olar. Və başa düşməlisiniz ki, niyə duadan adi təsvirdə istifadə etməyi dayandırdılar. Dünyada belədir - adam başqasından nə isə almaq istəyəndə ağzını açıb ondan soruşur. Necə ki, yazılıb: “Mən hər ağızdan çıxan duanı eşidirəm”. Bəs o zaman niyə deyilir ki, dua qəlbdə görülən əməldir?

Yuxarıda deyilənləri nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, dua bir əskiklik hissidir və insan bu əskikliyin Yaradan tərəfindən doldurulmasını istəyir, lakin insanın ağzında ciddi bir əskiklik yoxdur, çünki onun bütün istəkləri qəlbində hiss olunur. Ona görə də insan qəlbində əskiklik hiss etmirsə, dodaqlarından çıxan dua, dua sayılmır. Deyək ki, o, həqiqətən, ağzı ilə istəklərində əskiklik hiss edir, lakin onun istədiyi, əskikliyin yerləşdiyi yeri, yəni ürəyi doldurmaqdır. Buna görə də müdriklər deyiblər ki, dua qəlbin dərinliklərindən gəlməlidir, yəni hər bir ürək yerinə yetirmək istədiyi əskikliyi hiss etsin – deməkdir. 

Və bildiyiniz kimi, Nur və qab - doldurma (həzz hissi) və əskiklik(çatışmamazlıq) deməkdir. Nur – yəni doldurulma halını - biz Yaradana aid edirik və qab – yəni istəyi, yaradılışa aid edirik. Və buna görə də hər bir şəxs bir qab hazırlamalıdır, yəni istəklərini elə hazırlamalıdırlar ki, Yaradan onu Nurla doldursun, əks halda doldurmağa bir yer olmayacaq. Buna baxmayaraq, insan vermək niyyəti ilə əməlləri istiqamətləndirmək üçün Yaradandan kömək istəyəndə bədən dərhal ondan soruşur: “Bu duanı niyə edirsən,  onsuz nəyin əksikdir?”.

Buna görə də, insan bu qaba sahib olmadığı təqdirdə ruhaniyyat əldə edə bilməyəcəyini anlayana və hiss edənə qədər altruizmdə işləməyin vacibliyindən bəhs edən kitabları oxuyub öyrənməlidir. Həmçinin “əsas olan niyyət deyil, əməldir və  insan bütün enerjisini ancaq əməllərə sərf etməlidir, çünki yerinə yetirdiyimiz ehkamlara uyğun hərəkət etmək və Tövratı öyrənmək bizim üçün kifayətdir” deyən cəmiyyətin arxasınca getməməlidir.

Əvəzində insan vermək niyəətinə gəlmək üçün Tövrat və ehkamlara əməl etməlidir və vermək istəyinə nail olmaq üçün çalışmağın nə qədər zəruri olduğunu və bu gücə malik olmadığı üçün ağrı və iztirab hiss etdikdən sonra, o artıq dua edəcəyi bir şeyin olduğuna inanır, çünki bu dua qəlbdə olan əməl haqqındadır.

Çünki ürək bütün əskiklik və çatışmamazlıqları hiss edir. Və yalnız bundan sonra bu duaya cavab verilir, yəni ona Ali dünyalardan – artıq altruistik niyyətlə işləyə biləcəyi üçün güc verilir, çünki o, artıq ruhaniyyatı hiss etmək üçün qəlbində əsl istək inkişaf etdirmişdir.

Bəs insan bütün addım və cəhdlərdən sonra yenə də vermək niyyətilə çalışa bilmədiyi üçün ağrı və iztirab hiss etmirsə, nə edə bilər? Belə bir vəziyyətdə, Yaradandan ona bir istək - "hisslərə ehtiyac" adlı bir qab göndərməsini istəməlidir.

Əgər peşman olub, bu ehtiyacın olmamasının əzabını və zərərini hiss etməyi bacararsa, irəliləyə bilər. Axı əzabın mənası insanın nəyi fərqli hiss etməməsində, ruhaniyyatdan nə qədər uzaq olmasında və mənəviyyatsızlıq bataqlığında nə qədər dərin batmasındadır.

Yaşadığı və dünyəvi ehtiyaclarını ödəməyə çalışdığı həyatın, nəzər saldığı digər canlı insanların həyatından daha dəyərli olmadığını niyə başa düşə bilmir? Və daha yaxından baxsaydı, bütün planlarında və xəyallarında onun onlara nə qədər oxşar olduğunu görərdi. İnsanlar arasında fərq yalnız onların hiyləgərliyindədir, kimisi yaxınını öz mənfəəti üçün istifadə edir, kimisi isə elələri tərəfindən istifadə olunur.

Tövrat və ehkamlar bizə niyə verilib? Cavabı əlbəttə ki, bizim islahımız və ruhani yüksəlişimizdir. Və insan bunu anlasa da belə, əməl zamanı Tövrat və ehkamların bizə Yaradanla əlaqə yaratmaq üçün verildiyini unudur. Bu iki anlayış ona heç bir əlaqəsi olmayan kimi görünür, yəni  o, Tövrat və ehkamları ayrı, Yaradan isə ayrıdır – kimi hiss edir.

Və  digər canlılara oxşar olduğunu bir əksiklik kimi hiss etmirsə və buna təəsüflənmirsə, buna qəlbdə əməl və ya dua da deyilir. Bu o deməkdir ki, bu əskikliyi doldurmaq üçün  yer var ki, o, bu çatışmazlığı, Yaradanın doldura biləcəyi qab şəklində hiss etsin.

Buradan “niyə dua ağızda deyil, ürəkdə olur?” sualın cavabını anlayacağıq:  Çünki dua əskiklik (ehtiyac) duyğusudur və əskikliyin dodaqlardan gələn nitqlə heç bir əlaqəsi yoxdur, bu qəlbdən gələn bir  hissdir.

İndi isə Zoarda yazılanların mənasını araşdırmaq lazımdır. Yəni insanın günahları və xeyirxah əməlləri onun sümüklərinin üzərində həkk olur və onun həyata qayıdıb qayıtmaması da sümüklərdən asılıdır – ifadəsi nə deməkdir. Zoar sümüklərə əsaslanan günahları və nemətləri Tövrata bənzədir, burada qara - qaranlıq, ağ isə Nur deməkdir.

Sümüklər haqqında deyilənləri belə anlatmaq olar: onlar ağ rəngdə olduqlarına görə üzərinə günahlar və xeyirxah əməllər yazılır. Çünki Yaradana qulluq etməyin əsas mahiyyəti Tövrat və ehkamlarla çalışmaqdır. Tövrat və ehkamla isə “ağ” sayılır, çünki çatışmamazlığı olmayan hər bir şey “ağdır”. İnsanın yerinə yetirdiyi əməllərə heç bir şey əlavə etməyə ehtiyac yoxdur, çünki deyilmişdir: “Nə əlavə et, nə də azalt”. Bu səbəbdən də onun Tövrat və ehkamlarla məşğul olması “ağ sümüklər” adlanır və onların üzərinə insanın günahları və xeyirxah əməlləri yazılır.

Lakin bir insan öz əməllərini təhlil edə bilsə həqiqəti görə biləcəkdir. Yəni, tikdiyi təməlin mahiyyəti nədir, onu Tövrat və əmrlərlə çalışmağa nə məcbur edir, bu əməlləri yerinə yetirməkdə niyyəti nədir, nə dərəcədə həyata keçirdiyi əməllər Ona fərəh hissi bəxş etmək naminədir? Və bu kimi təhlillərdən sonra özünün eqoistik təbiətə bağlı olduğunu, doğulduğdan bəri  “almaq naminə almaq” niyyəti ilə yaşadığını və Tövrat və ehkamlarla təmənnasız işləmək istəmədiyini anlayır.

İnsanın öz fitrətindən kənara çıxa bilməməsinin əsl səbəbi odur ki, Yaradana qarşı sevgiyə nail olmaq üçün özündə həkk olunmuş, eqoizm adlanan təbiəti dəyişməyə, yaxınına sevgi ilə yanaşmağa ehtiyac duymur. Əksinə, sevgini özünə qarşı gözləyir, yəni yaşadığı mühitdə, ailəsi daxilində, həmvətənləri arasında sevimli olmasını istəyir. Yaradanı sevməklə, dostlarını sevməklə axı nə əldə edir? Məyər həmişə yalnız eqosuna sərfəli olan şeyləri aramırmı?! Özünə sevgi çərçivəsindən o, necə çıxa bilər? 

İnsan özünə - “Nə səbəbə mən Tövrat və ehkamları mexaniki şəkildə yerinə yetirib bütün xırdalıqlara riayət edirəm” kimi suallar verə bilər. Onda o, özünə bu şəkildə bəraət qazandıraraq, deyəcək ki, imanı evdən aldığı tərbiyədən qazanıb. Çünki, Tövrat və ehkamlarla özü naminə məşğul olmaq evdə olan tərbiyədən irəli gəlir. Bu barədə Rambam belə deyirdi: “Öz üzərinə Yaradanın imanını alan insana həm bu həyatda, həm də ruhani dünyasında bəxşişlər olacaq”.

Bu səbəbdən də insana deyilir ki, Yaradana olan əsl inam- Tövrat və ehkamlara Yaradanla eyni xüsusiyyətlərə gəlmək niyyəti ilə riayət etmək lazımdır. Buna “Yaradanla bir olmaq” deyilir. 

Yəni insan özünə qarşı olan sevgi halından çıxıb yaxınına sevgi halını qəbul etməlidir. Nə dərəcədə eqoizmdən uzaq ola bilərsənsə, o dərəcədə də sənə iman verilir, əks halda uzaqlaşma halındasan(sürgün).

Zoar kitabına ön söz-də Baal Sulam belə yazır: “Qanun belədir ki, məxluqlar Yaradandan açıq şəkildə şər ala bilməz,çünki bu halda Yaradanın mənafeyi sual altında qalır... Axı məxluq o zaman Yaradanı şər qüvvə kimi qavrayacaq, bu isə mükəmməllikdən uzaq bir haldır. Nə dərəcədə insan pislik hiss edərsə, o dərəcədə də Yaradanın idarəçiliyini məcburi bir şey kimi görəcəkdir və bu zaman onda Yaradanı hiss etdirən hal itəcəkdir, bu isə dünyada ən böyük bir cəza sayılır”. 

Lakin əgər insan qəbul edirsə ki, Tövrat və ehkamlarla məşğul olmaq əslində Yaradan naminə olmalıdır və ruhunda olan istəklərdən irəli gələrək hesabat aparıb anlasa ki, həqiqəti qavramaq halında deyil, bu zaman o, iztirab çəkəcəkdir. Çünki anlayacaqdır ki, əslində sən demə, o, bütün yolu səhv niyyətlə gedirmiş və ona görə də o, “Yaradanın qulu” ola bilməz. Əksinə onun ruhaniyyətda gördüyü bütün iş “özü üçün” imiş, yəni o, hər şeyi öz eqoizmi naminə edirmiş. Bu yol ilə bütün məxluqlar gedərlərsə də, onlar “insan” səviyyəsinə yüksələ bilmədən, “heyvani” səviyyədə qalırlar.

Bu kimi iztirablar sayəsində ona qab verilir – yəni istək və həmin istəyə tələbat yaranır. Çünki o, görür ki, öz gücü ilə eqoizmdən azad ola bilmir və öz təbiətinə qarşı çıxa bilmir. Burada yeganə çıxış yolu – Yaradandan kömək istəməkdir. Və yalnız bundan sonra onda həmin istəyin doldurulması baş verir, çünki qabsız Nur olmaz.

Yuxarıda deyilənlərdən belə bir sual ortaya çıxır: Bəs vermək istəyi olmadığına görə iztirab hissi çəkməyən insan nə edə bilər? O zaman o, anlamalıdır ki, onun imanı tam deyil. Çünki insanın imanı tam olduqda o təbiətin qanunlarını dərk edib qəbul edərdi. Bu qanunlarda deyilir ki, kiçik olan özünü böyüyün naminə imtina etməlidir. Həqiqətən də onun Yaradanın böyüklüyünə inamı tam olsaydı, o, özünü Yaradan qarşısında imtina edib heç bir bəxşiş istəmədən Onun naminə işləyərdi.  

Buradan görürük ki, onun öz təbiətinə güc gəlməsinə heç bir tələbatı yoxdur, əksinə inam çatışmamazlığı var. Əslində o, Tövrat və ehkamlarla məşğul olduğuna görə hansısa səviyyədə onun inamı var, lakin tam deyil. Çünki o, özünü tam inamı olmuş kimi hiss etmir və yerinə yetirdiyi əməllər də bunu isbat edir. Yəni mükəmməllik və əsl inam odur ki, insan Yaradanın böyüklüyünə bütün varlığı ilə inanmalıdır.

Və əgər insan inamının tam olub-olmadığını bilmək istəyərsə, o zaman vermək üçün çalışmağa nə qədər hazır olduğunu və bədəninin Yaradan qarşısında özünü imtina etməyə nə qədər hazır olduğunu görə bilər. Bu o deməkdir ki, insanın vermək üçün işləməsinə ehtiyacı yoxdur, lakin burada daha böyük və mühüm olan bir şeyə ehtiyac duyulur - bu da onun tam inama malik olmamasıdır. 

Bəs insan inamının tam olmadığını gördüyündə, bu əskiklik onda ağrı və iztirab yaratmasa, o, nə edə bilər? Əsl səbəb odur ki, o, ətrafdakılara baxır,cəmiyyətdə mövqe tutan nüfuzlu insanları görür və həmin insanların  iman dolğunluğundan məhrum olduğu qətiyyən aydın deyil, çünki onlar söhbət zamanı bunun yalnız seçilmiş insanlar üçün olduğunu iddia edirlər. Və bu, artıq ümumi qəbul edilmiş bir fikirdir. Həqiqətdə isə bu fakt  insanın doğru istiqamətdə hərəkət edə bilməməsi üçün onun qarşısında maneəyə çevrilən nəhəng bir divardır.

Buna görə də, bizim ətrafımızda bir qrupda birləşmiş ,  öz aralarında eyni fikirdə və  məqsədlərinin tam dolğun inama gəlmək olan insan cəmiyyətinə ehtiyacımız var. Yalnız bu fakt insanı ümumi qəbul edilmiş mühakimələrdən xilas edə bilər. Bu zaman biri digərini tam inam dərəcəsinə çatmaq istəyində gücləndirir və dəstəkləyir ki, o, Yaradana tam şəkildə verə bilsin və onun bütün fikirləri yalnız bu barədə olsun.

Ancaq bu, tam inam ehtiyacına nail olmaq üçün tövsiyələrin sonu deyil. İnsan bundan əlavə, öz hərəkətlərini həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə adi haldan çox artırmalı və intensivləşdirməlidir. Və təbii ki, bu zaman  bədən müqavimət göstərib soruşur: "Bir gün digər gündən nə ilə fərqlənir?" İnsan da buna belə cavab verir: : “İnamım tam olsaydı Yaradana necə qulluq edərdim? Bunu özümə təsəvvür edib, həmin ritmdə öz üzərimdə işləyərək Yaradana qulluq etmək istəyirəm”. Onda inam dolğunluğunun məhrumluğundan insanda ehtiyac və həsrət hissi yarana bilər, çünki bədən müqaviməti inamın yaranmasına səbəb olur. Ona görə ki, bütün müqavimət insanın bədənindən irəli gəlir və o, vücuduna qarşı hücuma keçir, yəni bədəni ilə onun istəyinə zidd olaraq çalışır.

Buradan aydın olur ki, bu iki istiqamət – yəni onun adi haldan çox işləməsi və bədənin müqaviməti onu imanı tamamlamağa vadar edir. Və bunun vasitəsilə onun qabı boşaldılır ki, sonradan Nur onu doldura bilsin, çünki indi onun qəlbində dua üçün yer var, yəni buna ehtiyac duyulur. Duasını eşidən Yaradan isə ona iman Nuru göndərir ki, onun köməyi ilə Yaradana qulluğunu savab qazanmaq üçün etməsin.

Burada : günahların və xeyirxah əməllərin sümüklər üzərində həkk olması nə deməkdir? – sualının cavabını aşkar edirik. Sümük dedikdə hər şeyin mahiyyəti nəzərdə tutulur – yəni o, verilən Tövrat və ehkamlarla mexaniki olaraq məşğul olur. Başqa əlavələrə ehtiyac yoxdur, deyildiyi kimi: “Buraya nə əlavə et, nə ixtisar et”. 

Əgər o, həqiqət yolu ilə getmək istəyindədirsə və öz hərəkətlərini idarə edə bilirsə, yəni hər bir addımı altruistik olmasını istəyirsə ,onda burada bütün günah və xeyirxah əməllər əvəzlənmiş olacaq. Və o, təxəyyül etmir, ətrafındakıların nə etdikləri ilə maraqlanmır, lakin əmin olmaq istəyir ki, Tövrat və əmrləri öz xeyri üçün deyil, Yaradan üçün yerinə yetirir. Sonra isə o, tamamilə eqoizmə qərq olduğunu və öz gücü ilə ondan çıxa bilməyəcəyini anlayır. Bu zaman o, Yaradana eqoizmdən azad olması üçün car çəkir, Ondan yaxınına sevgi və Yaradana sevgi halını bəxş etməsini diləyir. “Və Yaradan, Onu ruhun dərinliklərindən çağıran hər kəsə yaxındır.” Buna görə də o, Rəbblə birləşməklə mükafatlandırılır. 

Bu isə o deməkdir ki, xeyirxah əməllər onun sümüklərinə həkk olur. Onun yerinə yetirdiyi Tövrat və əmrlər ağ adlanır, çünki onun əməllərinə görə - hər şey ağardılır, yəni hər şey müsbət olaraq qəbul edilir və onlara əlavə olunacaq heç bir şey olmur. Yalnız özü üçün təşkil etdiyi yoxlamalardan sonra niyyətinin tam düzgün olmadığını aşkar edir. Yəni Tövrat və əmrlərdə belə hallar hökm sürür, çünki o, həmin uzaqlaşma halındadır, çünki o, həmin an birləşmə dərəcəsindən məhrum vəziyyətindədir, bu da o deməkdir ki, o zaman onun Yaradanla eyni olan xüsusiyyətləri yoxdur. Buna görə də onun əməlləri altruistik niyyətlə deyil, əksinə hələ də eqoizminin gücü altında olduğunu aşkar edir.

Nəticədə, ağda görünən bir qaranlıq dərəcəsi izlənilir. Elə bu da Zoarda deyilən həmin ağ sümüklərdir. Yəni Tövrat və ehkamlarla çalışdığına əsasən, müəyyən bir qaranlığın daxil olduğunu görür. Çünki Nurun mahiyyəti – tam, fədakar bir vermək istəyidir, o isə hər bir əməlini almaq istəyi üçün edir, çünki eqoizmdən başqa heç bir işlə məşğul ola bilmir. Buradan belə bir nəticəyə gəlirik ki, sümüklər, yəni Tövrat və ehkamları yerinə yetirmək – ağ deməkdir, yəni, onun nə isə əlavə edə biləcəyi hərəkətə ehtiyacı yoxdur və insan yalnız bu ağ fonda həyata keçirdiyi nəzarət vasitəsilə orada qaranlığın necə yarandığını görür. Əgər o, qaranlıqda olduğunu anlayıb iztirab çəkərək bu halı düzəltmək üçün Yaradana dua ilə müraciət edərsə, onu öz eqoizmindən azad etməsini diləyərsə, mütləq Yaradan tərəfindən Onunla birləşməklə mükafatlandırılacaqdır.

Bu da “saleh insanın xeyirxah əməlləri onun sümükləri üzərində yazılır” – deməkdir. O, ağ sümükləri üzərində yerinə yetirdiyi yoxlama nəticəsində “ölülərin dirilməsi” halına nail olur. Çünki günahabatmışlar yaşadıqları dönəmdə belə ölü sayılırlar, onlar həyatın əsl mahiyyətindən çox-çox uzaqdadırlar. Buna görə də Yaradanla birləşmə halı “ölülərin dirilməsi” halı kimi qəbul edilir. 

 “Kafir – onun günahlari sümükləri üzərində həkk olur”, - çünki kafir hələ də öz eqoizminə qərq olur. Saleh – yaxşılıqdır, yaxşılıq – fədakarlıqdır, belə yazılıb: “Qəlbimi yaxşılıq aldı, əməllərim Şahım üçündür”. Yaxşılıq nə deməkdir? Yəni deyə biləsən ki: “Bütün əməllərim Şahım üçündür”, - yəni onun bütün əməlləri özü üçün deyil, Rəbbin naminədir. Ona görə də “xeyirxah göz xeyir dua alacaq”.

İnsanlar Tövrat və ehkamlara əməl edirlərsə, buna sümük deyilir. Tövrat və ehkamlar Yaradan tərəfindən onlara əməl etmək üçün verilmişdir, buna da ağ deyilir, çünki burada artıq əməllərə ehtiyac yoxdur, deyildiyi kimi: “Buraya nə əlavə et, nə də ixtisar ”. Buna görə də onun sümükləri ağdır. “Günahları, ağ sümükləri üzərində yazılmışdır” – ehtimal ki, o, öz əməllərini idarə etmirmiş: əməllərinin fədakarlıqla edilib-edilməməsi ilə maraqlanmamış və cəmiyyətdə qəbul olunmuş kimi çalışırmışdır. Necə ki, cəmiyyətdə deyirlərmiş ki, Tövrat və ehkamlarla düzgün niyyətlə məşğul olmaq vacib deyil, bunu yalnız seçilmişlər edə bilər və bu barədə narahat olmağa məcbur deyilsən.

Cəmiyyətin bu fikri “ağaların fikri” adlanır, “Tövratın fikri” isə fərqlidir, bildiyimiz kimi “ağaların fikri” “Tövratın fikri” ilə ziddir. "ağaların rəyi" budur ki, bir insan Tövrat və ehkamları yerinə yetirməklə, rifahını artırır, yəni o, daha böyük bir ağaya çevrilir, yəni etdiyi hər şey onun eqoizmini artırır. “Tövratın rəyi” isə odur ki, - ARİ-nin dediyi kimi “insan çadırda ölsün” kəlamına cavab olaraq: “Tövrat ancaq onun qarşısında baş əyənlər tərəfindən yerinə yetirilir”. Yəni insan öz Mənliyini, eqoizmini alçaldır, buna görə də heç bir nailiyyət əldə etmir, çünki burada nailiyyətini göstərəcək heç bir “ağa”  yoxdur və onun bütün məqsədi almaq deyil, verməkdir.Deməli, burada öz mənliyini ixtisar edir.

 “Kafirin günahları sümükləri üzərində yazılır”, - yəni o, Tövratın yolu ilə getmədi, çünki Tövrat ağ fonda qara adlanır, Zoarda deyildiyi kimi: “Ona görə də onun bütün xeyirxah əməlləri onun sümükləri üzərində həkk olunur, sümüklər də ağ rəngdədir, mətn isə qara. Qara da yalnız Tövratda olduğu kimi ağ rəngin fonunda oxuna bilir. Yəni “ağ” varsa,  insan Tövrat və ehkamları yerinə yetirirsə, bu zaman ikisindən birini demək olar: ya o, Tövrat kimidir, və onun ağ fonda qarası var, hansı ki,bu zaman o, Yaradanla birləşməyə çalışır, ya da ki, o, elə ağ sümükləri ilə qalıb üzərinə heç bir şey yazmır və ona görə də kafir sayılır. Onun da günahları o zaman sümüklərinə həkk olunur. Lakin “ağ”ı olmayan, yəni Tövrat və ehkamlarla məşğul olmayan insanlar kafir sayılmır, onlar sadəcə heyvani səviyyə kimi qəbul edilir.”